Dieta wegetariańska to rodzaj diety roślinnej zakładającej ograniczenie/ wyeliminowanie mięsa (w tym ryb), bądź innych produktów pochodzenia zwierzęcego. W ciągu ostatnich lat diety roślinne zyskały na dużej popularności, co może być spowodowane aspektami etycznymi, środowiskowymi oraz zdrowotnymi.  Nie od dziś wiadomo, iż diety roślinne  wykazują szereg korzystnych właściwości m.in. modyfikują profil lipidowy, wspomagają redukcję masy ciała, obniżają wartość ciśnienia tętniczego oraz są związane z zmniejszonym ryzykiem występowania wielu chorób np. chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, otyłości czy cukrzycy typu 2. Ponadto są uznawane za rodzaj diety bezpiecznej dla człowieka na każdym etapie życia (od okresu niemowlęctwa do okresu starości) i w stanach fizjologicznych (np. ciąży, laktacji) (1,2). Jednakże źle zbilansowane diety wegetariańskie mogą w doprowadzić do licznych niedoborów witamin czy składników mineralnych (zwłaszcza żelaza, wapnia, witaminy B12) i tym samym do wielu negatywnych skutków zdrowotnych tj. niedokrwistość, zaburzenia odporności oraz zaburzenia neurologiczne (3).

Celem artykułu jest przedstawienie korzystnych oraz niekorzystnych skutków zdrowotnych, jakie wiążą się z stosowaniem diety wegetariańskiej w insulinooporności.

Rodzaje diet wegetariańskich

Wyróżnia się kilka odmian diet wegetariańskich, które różnią się od siebie pod względem stopnia ograniczenia produktów odzwierzęcych np.: (1)

Semiwegetarianizm– odmiana ta zezwala na spożywanie mięsa drobiowego. W przypadku czerwonego mięsa są podawane różne dane.

Pescowegetarianizm– oprócz produktów mlecznych i jajek dopuszcza spożycie ryb i owoców morza. Wyklucza spożycie czerwonego mięsa i drobiu

Laktoowowegetarianizm– dopuszcza spożywanie jaj, mleka i produktów mlecznych. Wyklucza spożycie każdego rodzaju mięsa, ryb i owoców morza.

Laktowegetarianizm– zezwala na spożywanie nabiału, ale nie dopuszcza do spożycia każdego rodzaju mięsa, jajek, ryb i owoców morza.

Owowegetarianizm– dopuszcza spożycie jajek, natomiast każdy rodzaj mięsa, produkty mleczne, ryby i owoce morza są wykluczone.

Weganizm– restrykcyjna forma wegetarianizmu. Odrzuca wszystkie produkty pochodzenia zwierzęcego. Nie zezwala także na spożywanie miodu, który jest produktem odzwierzęcym (4). 

Dieta wegetariańska- zalety stosowania w insulinooporności 

Ze względu na duże spożycie warzyw, owoców i produktów pełnoziarnistych, diety roślinne cechują się zazwyczaj większą zawartością błonnika pokarmowego (2). Dzieli się on na błonnik rozpuszczalny (orzechy, owoce, owies, fasola, warzywa) oraz błonnik nierozpuszczalny (nasiona roślin strączkowych, owoce (skórki), warzywa, orzechy), natomiast  wiele produktów może zawierać oba rodzaje błonnika. Spożycie produktów, będących źródłem błonnika rozpuszczalnego wiąże się z obniżeniem stężenia glukozy po posiłku, a wysokie spożycie błonnika nierozpuszczalnego (głównie z produktów zbożowych) może wpłynąć  na zmniejszenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 oraz oporności na insulinę. Należy jednak wspomnieć, iż badania w których przedstawiono owe funkcje zawierały ograniczenia, które mogą utrudnić postawienie jednoznacznych wniosków (5). Nie mniej jednak w dużych badaniach kohortowych wykazano, że stosowanie diet wegetariańskich w porównaniu z  dietami niewegetariańskimi (nawet z niewielkim spożyciem mięsa) wiązało się z mniejszym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2 (6).

Błonnik pokarmowy może także wspomóc proces redukcji masy ciała (poprzez zwiększenie sytości), jednakże nie wykazano klinicznie istotnego efektu (5). Aczkolwiek, według badań wskaźnik BMI u osób stosujących dietę wegetariańską jest niższy, w porównaniu do osób na diecie tradycyjnej (zawierającej mięso) (7).

Istotnym składnikiem pokarmowym w diecie wegetariańskiej może być także białko roślinne, zawarte przede wszystkim w roślinach strączkowych. Za korzystnymi cechami źródeł białka roślinnego przemawia fakt, iż zawierają błonnik pokarmowy, a zawartość tłuszczu w tych źródłach jest o wiele niższa w porównaniu z źródłami białka pochodzenia zwierzęcego (6).

Dużą rolę może tu odgrywać ilość konkretnych aminokwasów w białku- nadmiar leucyny, izoleucyny i waliny, których źródłem są przede wszystkim produkty mięsne może wiązać się z rozwojem insulinooporności. Natomiast produkty roślinne zawierają niższą zawartość aminokwasów siarkowych, co skutkuje prawdopodobnie mniejszym ryzykiem chorób cywilizacyjnych tj. cukrzyca typu 2, otyłość i co najważniejsze- lepszą wrażliwością na insulinę (8,9).

W badaniu Kahleova i wsp.  (8)  oceniano wpływ ścisłej diety wegetariańskiej, czyli diety wegańskiej na insulinooporność oraz zawartość tkanki mięśniowej i tłuszczowej u  75 pacjentów z nadwagą. Po 16 tygodniach badania, w grupie interwencyjnej (stosującą dietę wegańską, niskotłuszczową) uzyskano istotny spadek masy ciała, zmniejszoną masę tkanki tłuszczowej, mniejszą objętość tłuszczu trzewnego oraz niższy wskaźnik HOMA-IR (wskaźnik insulinooporności) w porównaniu do grupy kontrolnej (spożywającej pokarmy odzwierzęce). Spadek masy ciała wynikał tutaj z zamiany białka zwierzęcego na roślinne i tym samym z zmniejszonej ilości leucyny (aczkolwiek spadek masy ciała mógł być związany z niższym spożyciem kalorii porównując początek i koniec badania). Natomiast niższa zawartość aminokwasów tj. histydyna, leucyna, treonina, lizyna, metionina i tyrozyna była powiązana z poprawą wrażliwości na insulinę (jednakże spadek masy ciała również mógł odegrać dużą rolę). Czynnikiem budzącym obawy mogą być błędy w raportach, przygotowywanych przez pacjentów. Z drugiej strony, pozytywne wyniki badania są istotnym powodem, aby przeprowadzić więcej badań z wykorzystaniem diety roślinnej u pacjentów z insulinoopornością.

Korzyści diety wegańskiej zaobserwowano nie tylko w tym badaniu (8). W systematycznym przeglądzie i metaanalizie Chen i wsp. (10), którego celem była ocena skuteczności diety wegańskiej  na insulinooporność i profil lipidowy u otyłych pacjentów, zaobserwowano, iż dieta roślina obniżyła wskaźnik HOMA-IR. Pomimo, że analizowane randomizowane badania kliniczne i badanie pilotażowe miały niejasne albo wysokie ryzyko błędu systematycznego, uzyskano zadowalające wyniki metaanalizy, która także była poparta wcześniejszymi pozytywnymi wynikami badań.

Kolejnym argumentem przemawiającym za stosowaniem diety wegetariańskiej jest profilaktyka chorób sercowo- naczyniowych. Jednym z wielu czynników rozwoju chorób sercowo-naczyniowych jest insulinooporność (11). Oprócz tego istotną rolę w rozwoju tych chorób ma nieprawidłowe żywienie, zwłaszcza dieta z dużą zawartością kwasów tłuszczowych nasyconych (mięso, nabiał, jajka), cholesterolu, tłuszczów trans czy sodu.

Dlatego wytyczne American College of Cardiology (ACC) i American Heart Association (AHA) wskazują na ograniczenie (w przypadku tłuszczy trans wyeliminowanie) wyżej wymienionych składników pokarmowych oraz zalecają dietę z przeważającą ilością produktów roślinnych, w tym dietę wegetariańską. Innymi zalecanymi modelami żywienia jest dieta śródziemnomorska oraz dieta DASH, które również bazują spożyciu większej ilości produktów roślinnych, w porównaniu z spożyciem produktów odzwierzęcych (12). Diety roślinne ze względu na ograniczenie/wyeliminowanie mięsa i innych produktów pochodzenia zwierzęcego zawierają mniejszą ilość nasyconych kwasów tłuszczowych, ale za to większą ilość np. jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, które zwiększają wrażliwość na insulinę (11).

W badaniu Bowmana (13) zawartość cholesterolu, tłuszczy nasyconych i sodu była mniejsza w diecie wegetariańskiej, w porównaniu z dietą tradycyjną (jednakże w tym badaniu zawartość kwasów tłuszczowych jednonienasyconych nie była większa w diecie wegetariańskiej).

W kwestii nieprawidłowego profilu lipidowego, dieta wegetariańska również może odgrywać bardzo ważną rolę. Na przykład obecny w błonniku związek – beta-glukan wpływa na obniżenie cholesterolu LDL  oraz triglicerydów (14). Można także ponownie wspomnieć o systematycznym przeglądzie i metaanalizie Chen i wsp. (10), gdzie dieta wegańska wpłynęła istotnie na poprawę profilu lipidowego pod względem stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL oraz cholesterolu HDL.

Dzięki spożyciu różnorodnych warzyw i owoców dieta wegetariańska dostarcza polifenole i inne związki o działaniu prozdrowotnym, które pełnią rolę antyoksydantów – obniżają stres oksydacyjny, stan zapalny organizmu (który jest też przyczyną insulinooporności) oraz ryzyko chorób sercowo- naczyniowych (14). Ponadto polifenole wykazują korzystny wpływ na metabolizm glukozy poprzez stymulację wydzielania insuliny, zwiększenie wychwytu glukozy czy zmniejszenie produkcji glukozy w wątrobie (6).

Wady diety wegetariańskiej

Pomimo, iż ryzyko chorób cywilizacyjnych tj. otyłość, nowotwory, nadciśnienie jest o wiele mniejsze u osób stosujących dietę roślinną w porównaniu z osobami, które spożywają potrawy mięsne należy być świadomym, iż nieprawidłowo zbilansowana dieta roślinna (to samo tyczy się także źle zbilansowanych diet zawierających mięso) niekorzystnie wpływa na zdrowie (11).

Głównym problemem pojawiającym się w dietach roślinnych są możliwe niedobory witamin i składników mineralnych. Wśród najczęstszych niedoborów osób na diecie roślinnej można wymienić niedobór witaminy B12, której źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego. Jej niedobór, powoduje wzrost stężenia homocysteiny- metabolitu, którego nadmiar prowadzi do niedokrwistości, zaburzeń neurologicznych, zwiększonego ryzyka osteoporozy czy chorób sercowo-naczyniowych. Dlatego w przypadku ograniczenia, bądź wyeliminowania spożycia produktów odzwierzęcych zalecana jest suplementacja tej witaminy. Do częstych niedoborów na diecie roślinnej możemy zaliczyć także niedobór żelaza, który prowadzi do rozwoju anemii. Wśród innych niedoborów można wymienić także niedobór jodu, wapnia, witaminy D czy kwasów tłuszczowych omega-3 (15). Należy pamiętać, iż suplementacja jest wskazana w przypadku niedoboru określonego składnika odżywczego i zawsze powinna być skonsultowana z lekarzem (16).

Należy także skupić się nad tym z jakich produktów powinna prawidłowo składać się dieta wegetariańska. Zdrowa postać diety wegetariańskiej powinna zawierać m.in. nierafinowane produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych, olejów roślinnych, dużą zawartość różnorodnych warzyw i owoców, orzechów oraz ograniczoną ilością produktów pochodzenia zwierzęcego. Natomiast niezdrowa postać diety roślinnej, zawierająca np. rafinowane zboża, nadmiar warzyw skrobiowych (ziemniaków), słodzone napoje, wysokie spożycie cukru dodanego (np. w postaci słodyczy) nie będzie wykazywała korzystnych efektów zdrowotnych. Dlatego należy zwrócić uwagę na prawidłowy dobór produktów w diecie z ograniczeniem/wyeliminowaniem niezdrowych produktów (17).

Podsumowanie

Analizując poszczególne zalety i wady można wywnioskować, iż prawidłowo zbilansowana dieta wegetariańska, zawierająca zdrowe elementy diety tj. warzywa, owoce, rośliny strączkowe, oleje roślinne, orzechy, dostarcza błonnik pokarmowy, liczne polifenole i  nienasycone kwasy tłuszczowe, które korzystnie wpływają na zmniejszenie oporności na insulinę. Zaletą diety wegetariańskiej wydaje się być także skład aminokwasowy białka roślinnego, który był związany z obniżeniem wskaźnika HOMA-IR i zwiększeniem wrażliwości na insulinę. Potrzebna jest większa ilość badań klinicznych, aby bardziej podkreślić korzystne właściwości diety roślinnej na gospodarkę insulinową.

Piśmiennictwo

1. Satija A, Hu FB. Plant-based diets and cardiovascular health. Trends Cardiovasc Med [Internet]. 2018 Oct 1;28(7):437–41.
2. Craig WJ, Mangels AR, Fresán U, Marsh K, Miles FL, Saunders A V., et al. The Safe and Effective Use of Plant-Based Diets with Guidelines for Health Professionals. Nutrients [Internet]. 2021 Nov 1;13(11).
3. McEvoy CT, Temple N, Woodside J V. Vegetarian diets, low-meat diets and health: a review. Public Health Nutr [Internet]. 2012 Dec;15(12):2287–94.
4. Rees K, Al-Khudairy L, Takeda A, Stranges S. Vegan dietary pattern for the primary and secondary prevention of cardiovascular diseases. Cochrane Database Syst Rev [Internet]. 2021 Feb 25;2(2).
5. Weickert MO, Pfeiffer AFH. Impact of Dietary Fiber Consumption on Insulin Resistance and the Prevention of Type 2 Diabetes. J Nutr. 2018 Jan 1;148(1):7–12.
6. McMacken M, Shah S. A plant-based diet for the prevention and treatment of type 2 diabetes. J Geriatr Cardiol [Internet]. 2017;14(5):342.
7. Tahreem A, Rakha A, Rabail R, Nazir A, Socol CT, Maerescu CM, et al. Fad Diets: Facts and Fiction. Front Nutr [Internet]. 2022 Jul 5;9.
8. Kahleova H, Fleeman R, Hlozkova A, Holubkov R, Barnard ND. A plant-based diet in overweight individuals in a 16-week randomized clinical trial: metabolic benefits of plant protein. Nutr Diabetes [Internet]. 2018 Dec 1;8(1):58.
9. Górska-Warsewicz H, Laskowski W, Kulykovets O, Kudlińska-Chylak A, Czeczotko M, Rejman K. Food Products as Sources of Protein and Amino Acids—The Case of Poland. Nutrients [Internet]. 2018 Dec 13;10(12).
10. Chen P, Zhao Y, Chen Y. A vegan diet improves insulin resistance in individuals with obesity: a systematic review and meta-analysis. Diabetol Metab Syndr [Internet]. 2022 Dec 1;14(1):1–8.
11. Banaszak M, Górna I, Przysławski J. Non-Pharmacological Treatments for Insulin Resistance: Effective Intervention of Plant-Based Diets—A Critical Review. Nutrients [Internet]. 2022 Apr 1;14(7).
12. Belardo D, Michos ED, Blankstein R, Blumenthal RS, Ferdinand KC, Hall K, et al. Practical, Evidence-Based Approaches to Nutritional Modifications to Reduce Atherosclerotic Cardiovascular Disease: An American Society For Preventive Cardiology Clinical Practice Statement. Am J Prev Cardiol [Internet]. 2022 Jun 1;10:2666–6677.
13. Bowman SA. A Vegetarian-Style Dietary Pattern Is Associated with Lower Energy, Saturated Fat, and Sodium Intakes; and Higher Whole Grains, Legumes, Nuts, and Soy Intakes by Adults: National Health and Nutrition Examination Surveys 2013–2016. Nutrients [Internet]. 2020 Sep 1;12(9):1–13.
14. Migliaccio S, Brasacchio C, Pivari F, Salzano C, Barrea L, Muscogiuri G, et al. What is the best diet for cardiovascular wellness? A comparison of different nutritional models. Int J Obes Suppl [Internet]. 2020 Jul 1;10(1):50.
15. Hargreaves SM, Raposo A, Saraiva A, Zandonadi RP. Vegetarian Diet: An Overview through the Perspective of Quality of Life Domains. Int J Environ Res Public Health [Internet]. 2021 Apr 2;18(8).
16. Wierzejska RE. Dietary Supplements-For Whom? The Current State of Knowledge about the Health Effects of Selected Supplement Use. Int J Environ Res Public Health [Internet]. 2021 Sep 1;18(17).
17. Satija A, Bhupathiraju SN, Rimm EB, Spiegelman D, Chiuve SE, Borgi L, et al. Plant-Based Dietary Patterns and Incidence of Type 2 Diabetes in US Men and Women: Results from Three Prospective Cohort Studies. PLoS Med [Internet]. 2016 Jun 1;13(6).

Autor: Michalina Juśkowiak, studentka dietetyki