Stres w trakcie ciąży – jak wpływa na zdrowie dziecka?

Kształtowanie zdrowia każdego dziecka zaczyna się już na etapie płodowym. Środowisko wewnątrzmaciczne wpływa nie tylko na sam rozwój płodu w trakcie trwania ciąży, ale także na jego zdrowie w późniejszych latach życia. To właśnie w okresie prenatalnym ma miejsce tzw. programowanie wewnątrzmaciczne, w trakcie którego dochodzi do zmian epigenetycznych, mogących predysponować do wystąpienia u dziecka niektórych chorób w życiu dorosłym, m.in. chorób sercowo-naczyniowych, metabolicznych czy też niepłodności. Badania sugerują, że czynniki środowiskowe, takie jak sposób odżywiania kobiety ciężarnej, wpływają w znaczący sposób na stan zdrowia dziecka w okresie postnatalnym. Środowisko wewnątrzmaciczne może być jednak zaburzane nie tylko przez nieprawidłową dietę i stosowane leki, ale także nadmierną ekspozycję na stres. Chronicznie odczuwany stres przez ciężarną może wpływać na negatywny przebieg porodu, m.in. skutkować porodem przedwczesnym, niską masą urodzeniową dziecka oraz zmniejszonym obwodem głowy, a także przyczyniać się do powstania niektórych chorób.

Czym jest stres?

Stan wewnętrznej równowagi, określany terminem homeostazy, opisuje optymalne warunki organizmu, w których ilość tlenu, składników odżywczych, hormonów, temperatura ciała czy też pH krwi utrzymują się na względnie stałym poziomie. W odpowiedzi na czynniki stresowe – psychiczne, fizjologiczne lub fizyczne, dochodzi do naruszenia tej równowagi i uruchomienia pewnych reakcji biologicznych, m.in. aktywacji układu współczulnego oraz osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA). Wynikiem ich pobudzenia jest zwiększona akcja serca, przyspieszony oddech, wzrost temperatury, a także zwiększone wydzielanie hormonów stresu, szczególnie amin katecholowych, takich jak adrenalina i noradrenalina oraz glukokortykoidów (GKS) – głównie kortyzolu. Stres to zatem naruszenie homeostazy wewnętrznej oraz towarzyszące mu zmiany fizjologiczne, a także związane z nimi uczucie niepokoju i lęku.

Stres towarzyszy nam od lat, będąc nieodłączną częścią naszego codziennego życia. Dawniej miał za zadanie zmobilizować nas do walki w obliczu zagrożenia i tym samym zapewnić przetrwanie gatunku. Mimo, że krótkotrwały stres może okazać się korzystny w niektórych sytuacjach, to długotrwałe narażenie organizmu na bodźce stresowe może doprowadzić do wielu niepożądanych zmian zdrowotnych. Obecny styl życia sprzyja niestety przewlekłemu odczuwaniu stresu i nadmiernemu aktywowaniu układu współczulnego, co w konsekwencji odbija się niekorzystnie na naszym zdrowiu.

 Myśląc o stresie, zazwyczaj mamy na myśli ten tradycyjnie rozumiany rodzaj stresu, czyli stres psychiczny. Należy jednak mieć na uwadze, że zakres stresu jest szeroko pojęty i może być wywołany nie tylko czynnikami psycho-społecznymi, ale także toksynami (alkohol, nikotyna, toksyny środowiskowe) oraz w wyniku niedożywienia.

Czy dziecko czuje stres matki?

Okres ciąży to okres względnego hiperkortyzolizmu, w którym organizm kobiety ciężarnej narażony jest na zwiększony poziom fizjologicznego stresu, związanego m.in. ze wzrostem metabolizmu oraz zmianami hormonalnymi. Dodatkowymi czynnikami stresogennymi może być również brak wsparcia ze strony rodziny, obawy dotyczące ciąży oraz dolegliwości ciążowe towarzyszące przyszłej mamie. Sumarycznie, organizm kobiety jest wręcz „bombardowany” stresorami. Taki chroniczny stres u ciężarnej może wówczas wywrzeć szkodliwy wpływ nie tylko na nią samą, ale również na rozwijające się w niej dziecko. Wpływ na to mają wcześniej wspomniane hormony stresu, takie jak adrenalina lub kortyzol, które mogą przenikać z krwiobiegu matki przez barierę łożyskową i oddziaływać na płód.

W warunkach fizjologicznych u kobiet w ciąży płód jest chroniony przed nadmierną ekspozycją na hormony stresu dzięki wytwarzanemu przez łożysko enzymowi – dehydrogenazie 11 β-hydroksysteroidowej (11β-HSD2). Enzym ten odpowiada za przekształcanie nadmiaru kortyzolu do jego nieaktywnej formy, czyli kortyzonu.W zależności jednak od częstotliwości i intensywności wydzielania GKS może dojść do sytuacji, gdy ich przewlekłe i nadmierne uwalnianie będzie skutkowało zablokowaniem działania 11β-HSD2. W badania na modelach zwierzęcych zaobserwowano, że narażenie na zwiększone wydzielanie GKS w okresie prenatalnym prowadzi do zmienionej aktywności 11β-HSD2, zaś u ludzi płody kobiet silnie odczuwających niepokój okazały się bardziej aktywne w porównaniu do płodów matek o niewielkim nasileniu lęku. Narażenie dziecka na stres już w okresie prenatalnym może wywoływać trwałe zmiany w ekspresji genów oraz skutkować m.in. wewnątrzmacicznym ograniczeniem wzrostu płodu (IUGR), zaburzeniami metabolicznymi, kardiologicznymi, neurorozwojowymi, a nawet poronieniem. Co więcej, w niektórych badaniach wykazano korelację pomiędzy stresem i podwyższonym stężeniem kortyzolu u matki a wpływem na skład mikrobiomu niemowląt.

Niedożywienie w ciąży

Jak już wiemy, niedożywienie jest jednym z czynników, które wyzwalają stres, naruszając wewnętrzną homeostazę. Nieodpowiedni stan odżywienia organizmu matki naraża płód na niekorzystne warunki rozwoju i może skutkować u niego pewnymi nieprawidłowościami zdrowotnymi w życiu dorosłym. Zależność tę zaobserwowano po raz pierwszy w badaniu przeprowadzonym na grupie 200 holenderskich uczestników urodzonych w okresie głodu w trakcie wojny, kiedy podaż kaloryczna matek ciężarnych wynosiła zaledwie 400-700 kcal/dobę. Podczas okresu obserwacji trwającego do 1996 roku wykazano, iż badani mają wyższe ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego, zaburzeń profilu lipidowego, otyłości, choroby niedokrwiennej serca oraz cukrzycy typu 2, a także zwiększoną tendencję do wystąpienia schizofrenii oraz chorób afektywnych w wieku dorosłym.

Nieodpowiednia podaż energii i składników odżywczych w trakcie ciąży może również prowadzić do rozwinięcia u dziecka zaburzeń gospodarki węglowodanowej w wyniku zahamowania wzrostu płodu oraz ograniczenia rozmiarów komórek β trzustki i hepatocytów, czego skutkiem jest rozwój insulinooporności i cukrzycy. Niedożywienie białkowo-kaloryczne uruchamia u dziecka mechanizmy kompensacyjne skierowane na ciągłe magazynowanie energii, prowadzące do wystąpienia zaburzeń metabolicznych w okresie postnatalnym, nawet w warunkach optymalnego dostępu do składników odżywczych. W konsekwencji u dzieci tych obserwuje się tzw. zjawisko catch-up growth, polegające na dynamicznym przyroście masy ciała, mającym na celu skompensowanie ograniczonego wcześniej wzrostu w życiu płodowym. Stan odżywienia matki nie pozostaje bez znaczenia również dla prawidłowego funkcjonowania osi HPA. Wykazano, iż niska masa urodzeniowa dziecka jest powiązana ze zwiększonym stężeniem kortyzolu w osoczu oraz zmienioną regulacją osi HPA w odpowiedzi na stres.

Stres psychiczny matki ciężarnej

Ciekawe obserwacje dotyczą matek i ich dzieci, które 11 września doświadczyły z bliska ataku na World Trade Center i u których w konsekwencji rozwinął się później zespół stresu pourazowego (PTSD). Dzieci z tych ciąż rodziły się z niższym poziomem kortyzolu, lecz wyższą wrażliwością na GKS, a szczególnie zauważalne było to u tych, których matki doświadczyły PTSD w trzecim trymestrze ciąży. Niski poziom kortyzolu skutkował z kolei zwiększoną reakcją stresową w odpowiedzi na nowe bodźce i nieumiejętnością radzenia sobie ze stresem.

Silny stres matki ciężarnej może doprowadzić do dysregulacji osi HPA u dziecka poprzez zmiany epigenetyczne, co również zostało zbadane na populacji potomstwa osób ocalałych z Holokaustu. Skutkiem traumatycznego przeżycia u tych osób był proces metylacji genu FKBP5 powiązanego z PTSD, lękiem oraz depresją, a efektem tego procesu była zwiększona wrażliwość na działanie GKS. W badaniach Yehuda i wsp. wykazano, iż Holokaust odcisnął bowiem skutki międzypokoleniowe, gdyż obserwowane zmiany w metylacji FKBP5 zauważalne były nie tylko u rodziców, którzy go doświadczyli, ale także ich dzieci.

W badaniach obrazowych dzieci narażonych na traumę w życiu płodowym zaobserwowano zmiany funkcjonalne i morfologiczne w różnych obszarach mózgu, w tym korze przedczołowej, ciele migdałowatym i hipokampie. Nie jest to zatem zaskoczeniem, że stresujące doświadczenia życiowe silnie predysponują do zmiany aktywności osi HPA u dziecka oraz zmian epigenetycznych, szczególnie jeśli wystąpią podczas tzw. „critical window”, czyli okresu, w którym dziecko będzie najbardziej na nie podatne.

Jak się stresować mniej?

Istnieje wiele czynników mogących powodować zwiększony poziom stresu u kobiet ciężarnych – poczynając od tych istotnie odciskających piętno populacyjne (klęski żywiołowe, wojna), aż po sytuacje będące nieodłącznym elementem codziennego życia, m.in. stan cywilny, warunki socjo-ekonomiczne, problemy w związku, relacje z rodziną, miejsce pracy, brak doświadczenia, a nawet miejsce zamieszkania (matki mieszkające na terenach wiejskich charakteryzują się niższym odczuwaniem lęku w porównaniu do matek żyjących w dużych miastach). Istotna jest również sama podatność i wrażliwość jednostki na sytuacje stresowe, na którą składają się wcześniejsze doświadczenia, cechy osobowości, wsparcie ze strony środowiska oraz sposoby radzenia sobie ze stresem – nie u każdej kobiety wystąpi taka sama reakcja w odpowiedzi na dany bodziec.

Skutecznym narzędziem do zminimalizowania napięcia i lęku w życiu codziennym może być chociażby wysiłek fizyczny. W przypadku kobiet ciężarnych bardzo pozytywny wpływ na przebieg ciąży, obniżenie poziomu odczuwanego lęku, niepokoju oraz skrócenie czasu trwania samego porodu wywiera praktykowanie jogi. Bardzo ważne jest również zachowanie dobrych stosunków małżeńskich, gdyż odpowiednie wsparcie, opieka nad ciężarną oraz stabilność emocjonalna ze strony partnera gwarantują wyższe poczucie bezpieczeństwa, a co za tym idzie – mniejsze odczuwanie stresu. Nie można również pominąć istotnej roli odpowiedniej diety w trakcie ciąży, która nie tylko gwarantuje prawidłowy rozwój płodu, ale również i matki. Zapotrzebowanie na niektóre składniki u kobiet ciężarnych wzrasta, podczas gdy niedobory m.in. witaminy B12, kwasu foliowego, żelaza, selenu i cynku skorelowane są z występowaniem depresji wśród populacji ogólnej. Stres może skłaniać ku gorszym wyborom żywieniowym, nadmiernemu pobieraniu kalorii oraz nieregularnemu spożywaniu posiłków, co sprzyja z kolei jego potęgowaniu – koło wówczas się zamyka. Właśnie dlatego poszerzenie świadomości wśród kobiet planujących ciążę, edukacja w zakresie odpowiedniego stylu radzenia sobie ze stresem oraz opieka dietetyczna mogą skutecznie zapobiegać lub redukować lęk, tym samym przyczyniając się do prawidłowego przebiegu ciąży oraz rozwoju dziecka na przestrzeni lat.

BIBLIOGRAFIA:

1. Boutté AK, Turner-McGrievy GM, Wilcox S, Liu J, Eberth JM, Kaczynski AT. Associations of maternal stress and/or depressive symptoms with diet quality during pregnancy: a narrative review. Nutr Rev. 2021 Apr 7;79(5):495-517. doi: 10.1093/nutrit/nuaa019. PMID: 32529223; PMCID: PMC8025349.
2. Corrigan L, Moran P, McGrath N, Eustace-Cook J, Daly D. The characteristics and effectiveness of pregnancy yoga interventions: a systematic review and meta-analysis. BMC Pregnancy Childbirth. 2022 Mar 25;22(1):250. doi: 10.1186/s12884-022-04474-9. PMID: 35337282; PMCID: PMC8957136.
3. Engel SM, Berkowitz GS, Wolff MS, Yehuda R. Psychological trauma associated with the World Trade Center attacks and its effect on pregnancy outcome. Paediatr Perinat Epidemiol. 2005 Sep;19(5):334-41. doi: 10.1111/j.1365-3016.2005.00676.x. PMID: 16115284.
4. Kofink D, Boks MP, Timmers HT, Kas MJ. Epigenetic dynamics in psychiatric disorders: environmental programming of neurodevelopmental processes. Neurosci Biobehav Rev. 2013 Jun;37(5):831-45. doi: 10.1016/j.neubiorev.2013.03.020. Epub 2013 Apr 6. PMID: 23567520.
5. Palma-Gudiel H, Córdova-Palomera A, Eixarch E, Deuschle M, Fañanás L. Maternal psychosocial stress during pregnancy alters the epigenetic signature of the glucocorticoid receptor gene promoter in their offspring: a meta-analysis. Epigenetics. 2015;10(10):893-902. doi: 10.1080/15592294.2015.1088630. PMID: 26327302; PMCID: PMC4844196.
6. Răchită A, Strete GE, Suciu LM, Ghiga DV, Sălcudean A, Mărginean C. Psychological Stress Perceived by Pregnant Women in the Last Trimester of Pregnancy. Int J Environ Res Public Health. 2022 Jul 7;19(14):8315. doi: 10.3390/ijerph19148315. PMID: 35886171; PMCID: PMC9316013.
7. Seremak-Mrozikiewicz A, Barlik M, Drews K. Programowanie wewnatrzmaciczne jako przyczyna chorób przewlekłych wieku dorosłego [Fetal programming as a cause of chronic diseases in adult life]. Ginekol Pol. 2014 Jan;85(1):43-8. Polish. doi: 10.17772/gp/1689. PMID: 24505963.
8. Szydełko, Joanna & Szydełko, Magdalena & Piątek, Daniel & Tuzim, Kamila & Boguszewska-Czubara, Anna. (2016). Wpływ chronicznego stresu u kobiet w ciąży na kształtowanie się zachowań żywieniowych u ich potomstwa w życiu postnatalnym. Medical Review. 14. 83-92. 10.15584/medrev.2016.1.7.
9. Valsamakis G, Chrousos G, Mastorakos G. Stress, female reproduction and pregnancy. Psychoneuroendocrinology. 2019 Feb;100:48-57. doi: 10.1016/j.psyneuen.2018.09.031. Epub 2018 Sep 22. PMID: 30291988.
10. Vrekoussis T, Kalantaridou SN, Mastorakos G, Zoumakis E, Makrigiannakis A, Syrrou M, Lavasidis LG, Relakis K, Chrousos GP. The role of stress in female reproduction and pregnancy: an update. Ann N Y Acad Sci. 2010 Sep;1205:69-75. doi: 10.1111/j.1749-6632.2010.05686.x. PMID: 20840255.
11. Yehuda R, Daskalakis NP, Lehrner A, Desarnaud F, Bader HN, Makotkine I, Flory JD, Bierer LM, Meaney MJ. Influences of maternal and paternal PTSD on epigenetic regulation of the glucocorticoid receptor gene in Holocaust survivor offspring. Am J Psychiatry. 2014 Aug;171(8):872-880. doi: 10.1176/appi.ajp.2014.13121571. PMID: 24832930; PMCID: PMC4127390.
12. Yehuda R, Engel SM, Brand SR, Seckl J, Marcus SM, Berkowitz GS. Transgenerational effects of posttraumatic stress disorder in babies of mothers exposed to the World Trade Center attacks during pregnancy. J Clin Endocrinol Metab. 2005 Jul;90(7):4115-8. doi: 10.1210/jc.2005-0550. Epub 2005 May 3. PMID: 15870120.
13. Qin LL, Luo BA, Gao F, Feng XL, Liu JH. Effect of Exposure to Famine during Early Life on Risk of Metabolic Syndrome in Adulthood: A Meta-Analysis. J Diabetes Res. 2020 Mar 5;2020:3251275. doi: 10.1155/2020/3251275. PMID: 32258164; PMCID: PMC7079216.

O autorze:

Justyna Marcickiewicz – dyplomowany dietetyk kliniczny, obecnie magistrantka w Katedrze i Zakładzie Chemii Medycznej i Medycyny Laboratoryjnej UMP. Certyfikowana specjalistka SOIT, dietetyk przyjazny dzieciom. W obszarze jej zainteresowań znajduje się głównie wpływ stylu życia przyszłych rodziców na przebieg ciąży i parametry zdrowotne dziecka oraz dietoterapia niepłodności. 

Strona na Fb: https://www.facebook.com/profile.php?id=100076364493457