Zespół PCOS (ang. polycystic ovary syndrome) jest endokrynopatią, która dotyka głównie kobiet w wieku prokreacyjnym, a częstość występowania tego schorzenia waha się w tej grupie kobiet pomiędzy 4-12%. PCOS charakteryzuje się występowaniem zaburzeń hormonalnych oraz metabolicznych, które są ściśle ze sobą powiązane, m.in. insulinooporności, cukrzycy, otyłości oraz zaburzeń lipidowych. Leczenie w pierwszej kolejności powinno opierać się na metodach niefarmakologicznych, polegających głównie na redukcji masy ciała, wdrożenia odpowiedniej dietoterapii oraz aktywności fizycznej. 

Czynniki ryzyka PCOS

U podłoża powstawania zespołu policystycznych jajników leżą czynniki hormonalne, środowiskowe, jak również genetyczne. W badaniach klinicznych stwierdzono rodzinne  występowanie objawów PCOS. Ponad połowa sióstr kobiet chorych na zespół  policystycznych jajników kwalifikuje się do grupy kobiet ze stwierdzonym PCOS. Wśród środowiskowych czynników ryzyka szczególnie wyróżnić można otyłość, zwłaszcza typ brzuszny przyczyniający się do zaburzeń gospodarki węglowodanowej oraz lipidowej, a w konsekwencji mogący wywoływać nadciśnienie.

Otyłość niesie za sobą szereg dodatkowych powikłań, m.in. obniżenie płodności poprzez zaburzenia hormonalne, skutkujące powstawaniem hiperandrogenizacji. Do głównych zaburzeń hormonalnych oraz metabolicznych współistniejących z PCOS należą insulinooporność i hiperinsulinemia przyczyniające się do powstawania cukrzycy typu 2, zaburzenia gospodarki węglowodanowej oraz zaburzenia gospodarki lipidowej. 

Obraz kliniczny PCOS

W zespole PCOS ciężko określić jeden, dominujący objaw. Zarówno obraz kliniczny jak również fenotypowy u każdej z kobiet może być bardzo odmienny. Objawy mogą być zależne od wieku, należą do nich m.in.:

• Zaburzenia miesiączkowania i nieregularne krwawienia miesiączkowe,
• Hirsutyzm,
• Trądzik,
• Niepłodność,
• Łysienie typu męskiego
• Policystyczne jajniki w obrazie USG.

Zdefiniowanie zespołu policystycznych jajników często jest trudne z uwagi na występujące zaburzenia hormonalne oraz metaboliczne. European Society for Human Reproduction and Embryology w 2004 roku wprowadziło kryteria diagnostyczne ułatwiające rozpoznawanie oraz klasyfikację zespołu policystycznych jajników.

O rozpoznaniu PCOS decyduje stwierdzenie dwóch z trzech poniższych kryteriów:

• cechy policystycznych jajników lub zwiększona ich objętość w obrazie ultrasonograficznym,
• Rzadkie owulacje bądź ich brak,
• Nadrmierny androgenizm stwierdzony badaniami laboratoryjnymi.

Dla wielu kobiet hiperandrogenizm współistniejący przy PCOS, objawiający się łysieniem typu męskiego, nadmiernym owłosieniem (hirsutyzm dotyka prawie 80% kobiet z PCOS) czy trądzikiem niejednokrotnie wpływają na pogorszenie jakości życia kobiet.

U grupy kobiet z PCOS stwierdza się również zwiększone stężenie wolnych kwasów tłuszczowych, skutkujący nieprawidłowym metabolizmem tkanki tłuszczowej (lipotoksyczność). Proces ten ściśle wiąże się z patogenezą insulinooporności, ponieważ tkanka tłuszczowa podskórna staje się oporna na lipolizę. Aktywność lipazy hormonozależnej zostaje zahamowana, tym samym w surowicy krwi kobiet z zespołem PCOS obserwuje się wyższe stężenie wolnych kwasów tłuszczowych. Ponadto u kobiet zmagających się z zespołem policystycznych jajników często występuje wzrost masy ciała, który jest wynikiem zaburzeń odczuwania sytości. Proces ten spowodowany jest wzrostem stężenia leptyny w organizmie, która powoduje zwiększone odczucie głodu, tym samym skutkując wzrostem spożywanego pokarmu.

Szacuje się, że połowa kobiet zmagających się z PCOS ma nadwagę, a częstość występowania endokrynopatii nasilona jest otyłością. Dlatego też redukcja masy ciała w grupie tych kobiet przyczynia się do spadku stężenia insuliny, leptyny oraz testosteronu.  W wielu badaniach naukowych zauważono, iż kobiety z PCOS mają dużo większe ryzyko zachorowania na nadciśnienie tętnicze, miażdżycę, nadkrzepliwość, dyslipidemię oraz cukrzycę typu 2, którą stwierdza się u prawie 10% pacjentek z zespołem policystycznych jajników. Natomiast z zaburzeniami w tolerancji glukozy zmaga się od 30-40% kobiet przed 40 rokiem życia, a insulinooporność częściej dotyka otyłych kobiet z PCOS (70%) niż kobiet z prawidłową masą ciała.

Postępowanie w PCOS

Leczenie w pierwszej kolejności powinno opierać się na metodach niefarmakologicznych, polegających głównie na redukcji masy ciała, wdrożenia odpowiedniej dietoterapii oraz aktywności fizycznej. Terapia powinna być dobrana indywidualnie do każdej pacjentki, uwzględniając dominujące objawy, plany prokreacyjne oraz oczekiwania pacjentki. Duży nacisk w leczeniu zespołu policystycznych jajników kładzie się na zmianę stylu życia poprzez stosowanie diety umożliwiającej redukcję masy ciała, podejmowanie umiarkowanej aktywności fizycznej, zadbanie o odpowiednią ilość snu w ciągu doby oraz zredukowanie poziomu stresu.

Zaobserwowano, iż zmniejszenie masy ciała już o 5% wpływa korzystnie na stan pacjentek poprzez obniżenie stężenia testosteronu i zwiększenie poziomu SHBG, czyli białka wiążącego hormony płciowe. Natomiast 15% redukcja masy ciała poprawia profil hormonalny, reguluje cykle miesiączkowe i przywraca owulacje, tym samym poprawiając płodność pacjentki. Zmiana stylu życia oraz wdrożenie odpowiedniej diety korzystnie wpływa na gospodarkę węglowodanową i zapobiega powstawaniu cukrzycy typu 2, co stanowi istotny czynnik w prewencji chorób sercowo-naczyniowych.

W niefarmakologicznym leczeniu PCOS istotne rolę przypisuje się również wprowadzeniu aktywności fizycznej. Wysiłek fizyczny o umiarkowanej intensywności 3-4 razy w tygodniu zapobiega powstawaniu otyłości, wpływa na obniżenie poziomu stresu, reguluje stężenie glukozy we krwi oraz stanowi czynnik prewencyjny chorób układu sercowo – naczyniowego. Na uwagę zasługuje trening aerobowy, który wpływa na pobudzenie mitochondriów. Co ciekawe wykazano, iż osoby zmagające się z insulinoopornością posiadają aż do 30% mniej mitochondriów w porównaniu z osobami zdrowymi. Podejmowanie aktywności fizycznej dostosowanej indywidulanie do możliwości każdej kobiety przyczynia się do poprawy insulinowrażliwości i zredukowania otyłości trzewnej, co u 90% kobiet wpływa na poprawienie płodności i wzrost odsetka ciąż.

Zalecenia żywieniowe w PCOS

Kobiety zmagające się z PCOS, u których występuje nadwaga i otyłość w pierwszej kolejności powinny skupić się na wprowadzeniu diety ubogoenergetycznej, której wynikiem będzie reedukacja masy ciała oraz poprawa tolerancji insuliny.  Ponadto żywienie w PCOS powinno opierać się  głównie na ograniczeniu spożycia tłuszczu ogółem, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu. Bardzo istotne jest ograniczenie spożycia łatwoprzyswajalnych węglowodanów. Celem diety powinno być również zmniejszenie uczucia głodu oraz zapewnienie prawidłowego funkcjonowania organizmu. Prawidłowy dzienny jadłospis powinien być indywidualnie zbilansowany pod względem wartości energetycznej i odżywczej.

Zespół policystycznych jajników często wiąże się z zaburzonym profilem lipidowym, dlatego codzienny jadłospis powinien być kontrolowany pod względem spożywanej ilości tłuszczu. Regulacja nasyconych kwasów tłuszczowych nie tylko poprawia gospodarkę lipidową i zapobiega powstawaniu miażdżycy, ale również korzystnie wpływa na płodność kobiet co potwierdzone jest badaniami klinicznymi. Warto zwrócić uwagę na ograniczenie głównie tłuszczów zwierzęcych oraz produktów bogatych w cholesterol. Szczególnie powinno ograniczyć się spożycie tłuszczów trans, których głównym źródłem są przemysłowo utwardzone tłuszcze roślinne, pieczywo cukiernicze, potrawy smażone oraz żywność typu fast food.

Na uwagę zasługują produkty bogate w błonnik, który korzystnie wpływa na obniżenie poziomu cholesterolu poprzez ograniczone wchłanianie. Dzienne spożycie błonnika powinno oscylować w granicach 30-40 gramów na dobę. Do głównych źródeł błonnika zalicza się produkty pełnoziarniste oraz surowe warzywa i owoce. Dzienne spożycie warzyw i owoców powinno wynosić ok 700 gramów na dobę. Warto pamiętać, że produkty te są również głównym źródłem witamin i minerałów w diecie, które są niezbędne w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.

Szczególnie ważna jest podaż produktów bogatych w witaminy z grupy B: B6, B12 i kwasu foliowego, dlatego dieta kobiet zmagających się z PCOS powinna obfitować w chude mięso, nasiona roślin strączkowych, jaja, ryby, mleko oraz produkty zbożowe. Należy również zwrócić uwagę na podaż produktów, które są źródłem potasu, magnezu, wapnia oraz selenu.

Warto zadbać o odpowiednią podaż spożywanej soli kuchennej, które dzienne spożycie nie powinno przekraczać 5 g na dobę oraz przyprawy i produkty z dodanym glutaminianem sodu.

Białko powinno stanowić 21-35%  dziennego zapotrzebowania kalorycznego. Warto zwiększyć spożycie białka pochodzenia roślinnego oraz z ryb, a zmniejszenie białka pochodzenia zwierzęcego. Na uwagę zasługuje również dobór technik kulinarnych, wśród których królować powinno gotowanie, pieczenie w folii, pergaminie czy grillowanie. Co ciekawe spożywanie dużych ilości odtłuszczonych produktów mlecznych często u kobiet z PCOS wiąże się z zaburzeniami płodności, bowiem produkty te zawierają dużo mniejsze stężenie witaminy D. Ze względu ma ekstrakcję tłuszczu z mleka pod wpływem procesów technologicznych następuje zmniejszenie ilości estrogenów i progesteronu, a wzrost męskich hormonów, które przyczyniają się do zaburzeń owulacji.

Niezwykle istotna jest kontrola gospodarki węglowodanowej w całodobowej diecie kobiet z PCOS poprzez ograniczenie produktów z wysokim indeksem glikemicznym oraz przygotowywanie posiłków tak, aby jego ładunek glikemiczny nie powodował gwałtownych oraz wysokich wzrostów stężenia glukozy we krwi. Jest to ważne ze względu na często współistniejącą insulinooporność przy PCOS oraz regulację poziomu glukozy, której wysokie stężenia przy oporności insulinowej jest jednym z głównych czynników powstawania zaburzeń hormonalnych w zespole policystycznych jajników. Badania kliniczne potwierdzają zależność pomiędzy jakością spożywanych węglowodanów, a płodnością.

PODSUMOWANIE

Zespół policystycznych jajników jest jedną z najczęściej występujących endokrynopatii, która dotyka głównie kobiety w wieku rozrodczym i niesie za sobą szereg współistniejących zaburzeń hormonalnych oraz metabolicznych, często utrudniających codzienne funkcjonowanie wielu kobiet.  Insulinoopornośc, cukrzyca typu 2, dyslipidemie to tylko niektóre elementy składowe zespołu metabolicznego współistniejącego przy PCOS. Leczenie tego zaburzenia powinno być indywidualnie dostosowanego do stanu zdrowia pacjentki, uwzględniając jej plany prokreacyjne i w pierwszej kolejności obejmować metody niefarmakologiczne, polegające na zmianie sposobu odżywiania oraz stylu życia.

Źródło:

1. Kostecka M. Zespół policystycznych jajników – rola diety i suplementacji we wspomaganiu leczenia. Kosmos Problemy nauk Biologicznych 2018; 67(4): 855-862.
2. Kłosek P, Gosicki S, Całyniuk B. Dietoterapia w zespole policystycznych jajników – zalecenia praktyczne. Wybrane Problemy Kliniczne Via Medica 2017.