Według dostępnych danych, już średnio co piąty Polak zmaga się z występowaniem zespołu metabolicznego; dotyka on też coraz młodszych osób. Jak rozpoznać jego występowanie, jak postępować w przypadku jego rozpoznania oraz czy i na jakim etapie można zapobiec jego rozwinięciu?

Zespół metaboliczny- definicja

Zespół metaboliczny (ZM) jest definiowany jako zespół współwystępujących zaburzeń metabolicznych, które mogą prowadzić do wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego oraz cukrzycy typu 2. Wśród zaburzeń tych wymienia się otyłość, oporność na insulinę, hiperinsulinizm (czyli podwyższone stężenie insuliny we krwi), nieprawidłową tolerancję glukozy, nadciśnienie tętnicze, stłuszczenie wątroby, nadmierną krzepliwości krwi oraz nieprawidłowości w wartościach profilu lipidowego (stężeniu trójglicerydów i cholesterolu we krwi).

Ze względu na złożoność patofizjologii zespołu metabolicznego oraz mnogość nieprawidłowości, wchodzących w jego skład, wyróżnia się kilka wariantów kryteriów diagnostycznych tego zaburzenia, opracowanych przez różne towarzystwa. W poniższej tabeli przedstawiono kryteria najczęściej wykorzystywane w praktyce.

* wskaźnik WHR (ang. Waist-Hip Ratio)- stosunek obwodu talii do obwodu bioder, wykorzystywany do diagnozowania otyłości brzusznej

Dodatkowo często z zespołem metabolicznym często współwystępują inne dolegliwości- m.in. kamica pęcherzyka żółciowego, choroby nerek, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby,  bezdech senny.

Zespół metaboliczny- patofizjologia

Obecnie nadal poszukuje się odpowiedzi na pytanie jak dokładnie powstaje zespół metaboliczny. Zauważono, że składowe zespołu metabolicznego wpływają na siebie wzajemnie, tworząc siatkę powiązań. Jako główny zapalnik prowadzący do rozwoju zaburzeń metabolicznych wskazuje się otyłość typu trzewnego (czyli sytuację, w której tkanka tłuszczowa zlokalizowana jest głównie wokół narządów wewnętrznych; nazywana także otyłością typu jabłko) oraz zazwyczaj towarzyszącą jej insulinooporność. Jej występowanie negatywnie oddziałuje na stężenia lipidów we krwi (powyższa stężenie LDL-cholesterolu oraz trójglicerydów, natomiast obniża stężenie HDL-cholesterolu).

Te zmiany mogą powodować powstawanie blaszek miażdżycowych, czego konsekwencją może być występowanie chorób układu sercowo-naczyniowego oraz udar mózgu. Dodatkowo, oporność na insulinę związana jest z zaburzeniami w funkcjonowaniu gospodarki węglowodanowej- podwyższone stężenie glukozy może prowadzić do uszkodzenia nerek i naczyń krwionośnych, zaś hiperinsulinizm powoduje zatrzymywanie sodu przez nerki. Stan ten prowadzi do podwyższenia ciśnienia krwi, a w efekcie – do wystąpienia nadciśnienia.

Nieprawidłowości pojawiają się także na poziomie hormonalnym – tkanka tłuszczowa trzewna ma możliwość zarówno produkowania własnych hormonów (adipokin) oraz wpływania na działanie innych układów hormonalnych (np. układu renina-angiotensyna-aldosteron). Oddziaływania te powodują nasilenie stanu zapalnego w organizmie, uszkodzenia w śródbłonku naczyniowym (rozwój miażdżycy), czego konsekwencją jest rozwój nadciśnienia, cukrzycy, dyslipidemii czy chorób serca.

Zespół metaboliczny- czynniki ryzyka

Znając mechanizm rozwoju zespołu metabolicznego, warto zastanowić się nad czynnikami zewnętrznymi, które powodują uruchomienie tego cyklu oddziałujących na siebie zaburzeń. Należą do nich dojrzały wiek oraz wcześniejsze występowanie zespołu metabolicznego w rodzinie. Ogromną rolę odgrywa styl życia: przede wszystkim brak aktywności fizycznej oraz spędzanie większości czasu na siedząco, nadwaga oraz otyłość, przewlekły stres oraz niedostateczna ilość snu, a także stosowanie typowej diety zachodniej- wysokokalorycznej i wysokotłuszczowej, z dużą ilością produktów przetworzonych oraz niewielką ilością warzyw oraz owoców, a także palenie papierosów oraz wysokie spożycie alkoholu.

Obecnie coraz częściej mówi się także o wpływie najwcześniejszych doświadczeń człowieka na wystąpienie u niego zespołu metabolicznego w późniejszym życiu. Stan zdrowia matki, jej sposób żywienia oraz styl życia w trakcie ciąży, a także warunki rozwoju dziecka w pierwszych miesiącach jego życia mogą w późniejszych latach przyczynić się do wystąpienia u niego zespołu metabolicznego.

Zespół metaboliczny – konsekwencje

Występowanie zespołu metabolicznego niesie za sobą liczne konsekwencje zdrowotne o bardzo szerokim zakresie, związanym z konsekwencjami wynikającymi z obecności każdej z jego komponent. Mogą one dotknąć układu sercowo-naczyniowego, układu oddechowego, układu ruchu, układu hormonalnego, układu nerwowego, układu pokarmowego oraz wielu innych. Najczęściej wymienianymi w kontekście zespołu metabolicznego stanami są choroby układu sercowo-naczyniowego – w licznych badaniach zaobserwowano, że występowanie ZM kilkukrotnie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób serca, incydentów sercowo-naczyniowych (takich jak zawał czy udar) oraz śmierci z ich powodu. Zauważono także, że występowanie ZM może nawet pięciokrotnie zwiększyć ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2, która jest chorobą przewlekła, wymagającą terapii oraz zwiększającą ryzyko powikłań zdrowotnych oraz śmierci.

Zespół metaboliczny- terapia

Podstawą w terapii zespołu metabolicznego jest wprowadzenie zmian w dotychczasowym stylu życia oraz sposobie żywienia. U większości pacjentów celem jest uzyskanie redukcji masy ciała o ok. 10 % w ciągu 12 miesięcy; w przypadku osób z otyłością olbrzymią rozważyć można także przeprowadzenie operacji bariatrycznej. Wśród pozostałych celów wymienia się uzyskanie dobrej kontroli glikemii, obniżenie stężenia trójglicerydów, podwyższenie stężenia cholesterolu frakcji HDL oraz obniżenie ciśnienia.

Założenia diety w zespole metabolicznym nie odbiegają znacząco od zasad racjonalnej diety, której stosowanie zalecane jest zdrowym, dorosłym osobom. Podstawę diety powinny stanowić węglowodany (60 % całkowitej ilości spożywanych kalorii), następnie tłuszcze (15-30 %) oraz białko (15 %). Dużą rolę odgrywa ilość i jakość spożywanego tłuszczu- diety zarówno skrajnie wysoko- jak i niskotłuszczowe mogą powodować pogłębianie się dyslipidemii wywołującej miażdżycę naczyń krwionośnych.

Przeważać powinno spożycie jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (z olejów i oliwy, ryb, orzechów, nasion czy pestek), zaś ograniczone powinno być spożycie kwasów tłuszczowych nasyconych (tłuste mięsa, masło, olej kokosowy, śmietana), natomiast izomery trans kwasów tłuszczowych (margaryny, dania gotowe, przemysłowe ciasta i ciastka, krakersy) powinny występować w najmniejszej możliwej do uzyskania ilości ze względu na właściwości negatywnego wpływu na parametry zespołu metabolicznego.

Inne zasady o których należy pamiętać przy planowaniu żywienia w zespole metabolicznym:

– ograniczona podaż cholesterolu (m.in. jajka, czerwone mięso, masło),
– odpowiednia podaż błonnika (np. owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste)- co najmniej 20-30 g/dobę,
– ograniczenie spożycia soli (przyprawy, ale także słonych przekąsek, konserw, dań instant i innych produktów przetworzonych)- do 1 łyżeczki, czyli 5 g dziennie,
– ograniczenie spożycia cukrów prostych (np. cukier, słodycze, soki oraz napoje gazowane),
– ograniczenie lub całkowita rezygnacja ze spożywania alkoholu, zwłaszcza przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym oraz podwyższonym stężeniem trójglicerydów (nawet okazyjne spożycie dużej ilości alkoholu może zwiększać ryzyko sercowo-naczyniowe),
– różnorodna, urozmaicona dieta, bogata w antyoksydanty i witaminy (zawarte m.in. w owocach, warzywach, pełnoziarnistych produktach zbożowych),
– ograniczenie spożycia czerwonego mięsa (1 x tyg.), zwiększenie spożycia ryb (3 x tyg.),
– odpowiednia podaż płynów, której podstawę powinna stanowić woda.

Udowodnione pozytywne działanie ma odżywianie się zgodnie z zasadami diety śródziemnomorskiej oraz diety DASH (obie od lat znajdują się w czołówce najlepszych diet). W badaniu przeprowadzonym we Włoszech po dwóch latach stosowania diety śródziemnomorskiej u ponad połowy badanych wycofano diagnozę zespołu metabolicznego.

Należy także zauważyć, że zespół metaboliczny często współwystępuje z wieloma jednostkami chorobowymi, których obecność może wymagać weryfikacji powyższych zaleceń. W takich przypadkach szczególnie warto skontaktować się z dietetykiem, który doradzi jakimi zasadami kierować się, planując posiłki.

Integralną częścią terapii zespołu metabolicznego jest aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości i stanu zdrowia pacjenta. Ogólnym zaleceniem jest włączenie aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności przez 30-60 minut dziennie oraz zmiana stylu życia na bardziej proaktywny (np. korzystanie ze schodów, parkowanie w odległej części parkingu czy zwiększenie ilości spacerów).

Na chwilę obecną nie ma określonego jednoznacznego postępowania farmakologicznego w ZM. Często natomiast włączane są leki, których stosowanie wynika z terapii składowych zespołu metabolicznego (np. statyny w terapii hiperlipidemii, leki zwiększające insulinowrażliwość czy obniżające ciśnienie krwi).

Zespół metaboliczny a insulinooporność

Ponieważ insulinooporność bezpośrednio wiąże się z występowaniem zespołu metabolicznego, osoby, u których zdiagnozowano to zaburzenie powinny zwrócić szczególną uwagę na profilaktykę ZM. Warto regularnie kontrolować stężenia glukozy i insuliny, a także wykonywać badania profilu lipidowego, pomiary ciśnienia oraz obwodu talii i bioder, a także stosować zdrową, urozmaiconą i zbilansowaną dietę o niskim indeksie glikemicznym, regularnie uprawiać aktywność fizyczną, a także dbać o higienę posiłków oraz snu, by zapobiec pogłębieniu się zaburzeń metabolicznych.

Źródła

• Saklayen MG. The Global Epidemic of the Metabolic Syndrome. Curr Hypertens Rep. 2018;20(2):12.
• Drzycimska- Tatka B., Drab- Rybczyńska A., Kasprzak J. Zespół metaboliczny – epidemia XXI wieku.  Hygeia Public Health 2011; 46(4): 423-430
• Kalinowski P., Mianowana M. Zespół Metaboliczny cz. II: Epidemiologia zespołu metabolicznego w Polsce i na świecie. Journal of Education, Health and Sport 2016;6(4):466-480.
• Kassi E., Pervanidou P., Kaltsas G., Chrousos G. Metabolic syndrome: definitions and controversies. BMC Med. 2011;9:48.
• Rochlani Y., Pothineni N.V., Kovelamudi S., Mehta J.L. Metabolic syndrome: pathophysiology, management, and modulation by natural compounds. Ther Adv Cardiovasc Dis. 2017;11(8):215-225.
• Skoczyńska A. Znaczenie żywienia w leczeniu chorych z rozpoznaniem zespołu metabolicznego. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2011;7(1):25–33