Mogłoby się zdawać, że nie ma niczego złego w tym jaką rolę przywiązujemy obecnie do stylu żywienia. W rzeczywistości jednak coraz częściej możemy zaobserwować w tej sferze istotne zaburzenia, sklasyfikowane pod pojęciem zaburzeń odżywiania.

Czym są zaburzenia odżywiania

Zaburzenia odżywiania należą do grupy zaburzeń występujących na tle psychiczno-emocjonalnym. Zagrażają one zdrowiu, ale i życiu danej osoby, a ze względu na swoją złożoną etiologię są jednocześnie niezwykle trudne w leczeniu. Zaburzenia te charakteryzuje nieprawidłowy wzorzec odżywiania się. Należą do nich jednostki chorobowe związane z problemami z łaknieniem, a dla osób cierpiących na zaburzenia odżywiania, pojęcie jedzenia czy masy ciała, staje się ważnym obiektem ich zainteresowań. Co więcej, sposób zachowania oraz postawa względem jedzenia osób z tym rodzajem zaburzeń stanowi często wyraz ich niezaspokojonych wewnętrznych potrzeb.

Przyczyny

U podłoża zaburzeń odżywiania leży wiele czynników. Między innymi dlatego, leczenie tych zaburzeń nie należy do łatwych. Wśród elementów charakterystycznych dla zaburzeń wyróżniamy: zmiany w sposobie percepcji samego siebie i swojego ciała, narzucanie sobie restrykcji żywieniowych, nierealistyczne oczekiwania względem własnego wyglądu, a także zmiany w funkcjonowaniu ośrodków głodu i sytości w mózgu. Jednak przyczyny zaburzeń odżywiania nie zostały jeszcze dokładnie poznane.

Wielokierunkowe badania wskazują na takie czynniki ryzyka jak: środowiskowe, genetyczne oraz kulturowe, lecz nasza wiedza na temat powstawania zaburzeń odżywiania się jest ograniczona oraz wciąż zawiera pewne luki poznawcze. Wiadomo natomiast, że panująca aktualnie moda na szczupłe ciało sprawia, że coraz więcej młodych osób (choć nie tylko) popada w obsesję na punkcie jedzenia oraz rozpoczyna stosowanie różnego rodzaju diet oraz działań, które mają na celu kontrolę masy ciała (głodzenie się, wywoływanie wymiotów,  zażywanie środków przeczyszczających, uprawianie intensywnych ćwiczeń fizycznych. Takie postępowanie może przyczynić się do rozwoju zaburzeń odżywiania.

Poniższy wykres przedstawia wieloczynnikową patogenezę zaburzeń odżywiania:

Zaburzenia odżywiania – rodzaje i klasyfikacja

Zaburzenia odżywiania wg międzynarodowej klasyfikacji The International StatisticalClassification of Diseases, and Related Health Problems, tenth revision (ICD-10) definiują się jako zaburzenia behawioralne związane z czynnikami fizycznymi oraz zaburzeniami fizjologicznymi. Zgodnie z tą klasyfikacją oraz z tzw. Klasyfikacją Zaburzeń Psychicznych, zaburzenia odżywiania dzielą się na dwie kategorie.

Pierwszą kategorię stanowi grupa specyficznych zaburzeń odżywiania. Należą do niej jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) oraz żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa). Drugą grupę zaburzeń tworzą zaburzenia odżywiania nieokreślone inaczej (niespecyficzne zaburzenia odżywiania). Z tą grupą zaburzeń mamy do czynienia w momencie, gdy objawy pacjenta nie odpowiadają wszystkim kryteriom diagnostycznym dla jadłowstrętu psychicznego lub żarłoczności psychicznej. Pacjentom przypisuje się wówczas rozpoznanie, do którego występujące objawy pasują w największym stopniu (atypowa bulimia, atypowa anoreksja).

W styczniu 2022r. zostanie wdrożona w życie najnowsza międzynarodowa klasyfikacja (ICD-11):

Tabela 1. Klasyfikacja Zaburzeń odżywiania wg ICD-11

Jadłowstręt psychiczny anorexia nervosa

Anoreksja stanowi jedno z najczęściej rozpoznawalnych zaburzeń odżywiania. Klasyfikujemy ją jako specyficzne zaburzenie odżywiania.  Jadłowstręt psychiczny charakteryzuje się celową utratą masy ciała lub też brakiem oczekiwanego wzrostu masy ciała w okresie rozwoju dziecka. Charakterystycznym dla tego typu zaburzenia jest zjawisko, w którym chorzy mimo osiągania skrajnie niskiej masy ciała, wciąż postrzegają siebie jako otyłe oraz wykazują lęk, przed nawet najmniejszym przyrostem wagi. Chorzy dążą do spadku masy ciała poniżej przyjętych i bezpiecznych norm. Osoby cierpiące na jadłowstręt psychiczny nieprawidłowo oceniają swój wygląd, odczuwając przy tym lęk przed przytyciem. Osoby chore znaczne zmniejszają ilość przyjmowanego pokarmu, a w miarę trwania tego procesu może dojść do poważnych zmian neurologicznych oraz zaburzeń somatycznych. Na zaburzenia odżywiania chorują najczęściej młode kobiety i dziewczęta w wieku dojrzewania.

Występowanie jadłowstrętu psychicznego w tej grupie, ocenia się na ok. 1-2%. Jednak anorexia nervosa nie dotyka jedynie dziewcząt oraz młodych kobiet. Na anoreksję chorują także dzieci i osoby dorosłe. U około 10–20% pacjentów z anoreksją choroba ta jest uznawana nieprzemijającą (trudną do całkowitego wyleczenia)

Żarłoczność psychiczna bulimia nervosa

Obok jadłowstrętu psychicznego, bulimia nervosa stanowi najczęściej rozpoznawalny rodzaj zaburzeń odżywiania. Charakterystyczne dla żarłoczności psychicznej są niekontrolowane napady objadania się, podczas których chorzy są w stanie spożyć ogromne ilości pożywienia, a także zachowania kompensacyjne, mające na celu uniknięcie wzrostu masy ciała, w wyniku tych napadów. Wśród zachowań kompensacyjnych wyróżniamy m.in. wymioty, głodówki, nadaktywność fizyczna, a także nadużywanie środków moczopędnych czy przeczyszczających.

Powodem, dla którego osoby cierpiące na bulimię zaczynają się objadać jest poczucie wewnętrznego napięcia, który zapoczątkowuje epizod objadania. W czasie takiego epizodu chorzy doświadczają poczucia utraty kontroli nad tym, co jedzą oraz nad ilością zjadanego pożywienia.  Po napadzie osoby cierpiące na bulimię odczuwają ulgę, związaną ze spadkiem wewnętrznego napięcia. Poczuciu utraty kontroli towarzyszy często wstyd, poczucie winy czy wyrzuty sumienia. Bulimia zawsze przebiega z napadami objadania się. Jednak kompensacje, takie jak wymioty, stosowanie głodówek czy używanie środków przeczyszczających mogą występować lecz nie występują one zawsze.

U osób z bulimią, obserwuje się także wiele impulsywnych zachowań takich jak samookaleczenia, próby samobójcze czy nadużywanie leków, alkoholu.

Niespecyficzne zaburzenia odżywiania

Do grupy niespecyficznych zaburzeń odżywiania zaliczamy zespół kompulsywnego jedzenia, charakteryzujący się napadowym objadaniem oraz utratą kontroli nad ilością przyjmowanego pokarmu. Napad kompulsywnego jedzenia pojawia się pomimo tego, że chory nie odczuwa głodu fizycznego oraz trwa, aż do chwili pojawienia się nieprzyjemnych symptomów ze strony układu pokarmowego. Po ustaniu napadu chory odczuwa spadek nastroju związany z poczuciem winy i utraty kontroli. Zespół kompulsywnego jedzenia różni się od bulimii brakiem występowania zachowań kompensacyjnych (wymioty, stosowanie środków przeczyszczających, nadaktywność).

Innym przykładem niespecyficznego zaburzenia odżywiania jest ortoreksja. Zaburzenie to cechuje się nadmiernym dbaniem o jakość pożywienia. Chory ma obsesję na punkcie poprawnego przygotowania pokarmów oraz ich odpowiedniego przechowywania. Ortorektyk odczuwa przymus spożywania starannie dobranych i skomponowanych posiłków oraz przestrzega wyznaczonych pór posiłków. Ortorektycy są przekonani, że dbanie o jakość żywienia pomoże im w uniknięciu chorób oraz wzmocni organizm. Podłoże zaburzenia stanowi lęk przed spożyciem żywności, która może przyczynić się do powstania różnych schorzeń organizmu.

Kolejnym niespecyficznym zaburzeniem odżywiania jest zespół jedzenia nocnego (NES). Chory zjada pokarmy w godzinach późnowieczornych oraz w nocy, po wybudzeniu ze snu. Ważny jest fakt, że osoba z syndromem jedzenia nocnego, w momencie konsumowania posiłków, zachowuje pełną świadomość. Syndrom jedzenia nocnego stanowi dla chorego źródło znacznego stresu. Pacjenci odczuwają zmęczenie, poczucie wstydu i winy oraz braku kontroli podczas snu. NES obejmuje: zaburzenia snu w postaci bezsenności 3 razy w tygodniu i częściej, nadmierne wieczorne łaknienie (spożywanie przynajmniej połowy dziennej racji żywnościowej po godzinie 19.00). Pożywienie spożywane jest kompulsyjnie, a łaknienie trudne jest do pohamowania. Chorzy z NES często cierpią na zaburzenia depresyjno- lękowe oraz niskie poczucie wartości. W zespole jedzenia nocnego pożywienie może stanowić niebezpieczeństwo dla zdrowia.

Zaburzenia odżywiania – leczenie

Osoby z zaburzeniami odżywiania powinny zostać poddane diagnozie przez lekarza psychiatrę oraz odpowiednio dobranemu leczeniu. Lekarz psychiatra pomaga pacjentowi ograniczyć oraz wyeliminować poszczególne objawy zaburzenia, a w razie konieczności podejmuje również leczenie farmakologiczne. Samo leczenie powinno koncentrować się na dwóch obszarach: osoba cierpiąca na zaburzenie powinna zostać poddana leczeniu somatycznemu oraz psychoterapii.

Leczenie somatyczne stanowi uzupełnianie niedoborów płynów, elektrolitów (szczególnie u pacjentów, którzy stosują wymioty czy środki przeczyszczające). Rozpoczęcie leczenia somatycznego wymaga odpowiedniej i dokładnej diagnozy. Choremu zaleca się wykonanie badań specjalistycznych. Osobę poddaje się ocenie masy ciała, pracy serca i ciśnienia tętniczego krwi. Oprócz leczenia somatycznego lekarz psychiatra (czasami we współpracy z dietetykiem, czasami zaś sam dietetyk znający specyfikę anoreksji i bulimii) prowadzi leczenie mające na celu przywrócenia odpowiedniego wzorca odżywiania się. Dietetyk (lub psychodietetyk) pomaga stworzyć pacjentowi grafik posiłków oraz czuwa nad trudnościami w realizowaniu programu żywieniowego.

Psychoterapia natomiast powinna obejmować terapię indywidualną i rodzinną, ponieważ często cała rodzina zostaje „wciągnięta” w proces choroby. Niejednokrotnie zdarza się, że czynnikiem podtrzymującym zaburzenia odżywiania są problemy i trudności rodzinne, często nieujawnione. Istotnym elementem leczenia jest także terapia indywidualna.

Istnieje wiele nurtów psychoterapii. Badania wskazują jednak na skuteczność terapii poznawczo- behawioralnej w leczeniu zaburzeń odżywiania. Ten rodzaj psychoterapii wymaga jednak od pacjenta pewnej motywacji w stosunku do leczenia. Jej  skuteczność wykazano zawłaszcza w terapii bulimii. Dla osób cierpiących na cięższe postaci zaburzeń, wykazujących niższy stopień motywacji zalecana jest psychoterapia psychodynamiczna. Skuteczność psychoterapii psychodynamicznej wykazano szczególnie w jadłowstręcie psychicznym.

Artykuł napisała:
Alicja Podolak
https://www.facebook.com/psychodietetyka.alicjapodolak 

Bibliografia

1. Bąk-Sosnowska M., Zaburzenia odżywiania towarzyszące otyłości, Via Medica, 2010
2. Goebel W. i wsp. Zaburzenia psychiczne i behawioralne w ICD-11: koncepcje, metodologie oraz obecny status. Psychiatr. Pol. 2017; 51(2): 169–195
3. Jakuszkowiak K., Cubała W., J. Zespół jedzenia nocnego — rozpowszechnienie, diagnoza i leczenie. Psychiatria. tom 1, nr 2, 107–111
4. Kędra E., Pietras J. Zaburzenia odżywiania – znak naszych czasów. Probl Hig Epidemiol 2011, 92 (3): 530-534
5. Mikołajczyk E., Samochowiec J. Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania. Psychiatria 2004, tom 1, nr 2
6. Waller G. i wsp. Terapia poznawczo- behawioralna zaburzeń odżywiania. 2011.
7. Opozda K.Opieka nad pacjentem z zaburzeniami odżywiania. Podstawy pielęgniarstwa psychiatrycznego. 2007
8. Żechowski C. Zaburzenia odżywiania się- problem współczesnej młodzieży. Ośrodek rozwoju i edukacji. 2011