Wraz z postępem cywilizacji życie człowieka uległo zmianie. Dominuje w nim siedzący tryb pracy, szybkie tempo, zanieczyszczenie środowiska. Czynniki te zwiększają ryzyko występowania chorób cywilizacyjnych, zwanych także chorobami XXI wieku. Dodatkowo do ich powstawania przyczyniają się: zbyt kaloryczne jedzenia, mała aktywność fizyczna, nadmierne obciążenia psychiczne, nadużywanie alkoholu czy palenie papierosów. Choroby cywilizacyjne stanowią coraz większy problem w społeczeństwie i dotyczą coraz młodszych osób. Obecnie brak jest szeroko zakrojonych programów profilaktycznych, które pomogłyby w ich zapobieganiu. Człowiek nie jest do końca bezradny wobec chorób cywilizacyjnych. Może w pełni zadbać o swoje zdrowie, poprzez stosowanie odpowiedniej diety czy umiejętne radzenie sobie ze stresem. Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy miedzy innymi: nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, udar mózgu, nowotwory, cukrzycę, osteoporozę, przewlekłą obturacyjną chorobę płuc. W krajach rozwiniętych, schorzenia te są obecnie główną przyczyną zgonów [Popilevych, Urban, 2018].

Suplementacja w chorobach nowotworowych

Nowotwory stanowią bardzo dużą grupę chorób cywilizacyjnych. We współczesnym świecie wciąż obserwuje się bardzo duży wzrost zachorowań i stosunkowo dużą śmiertelność. Chorzy na nowotwory coraz częściej sięgają po suplementy diety i preparaty witaminowe, licząc na szybszą poprawę zdrowia. Konieczność suplementacji wynika również w wielu przypadkach z sytuacji klinicznej pacjenta. Chorzy bowiem borykają się z wieloma niedoborami, które należy uzupełniać.

Witamina C

Jedną z witamin, która wzbudza nadzieję na skuteczną, niedrogą i bezpieczną terapię przeciwnowotworową jest witamina C, nazywana kwasem askorbowym. Jest to związek chemiczny, który w żywych organizmach pełni rolę antyoksydacyjną. Jest również kofaktorem dla niektórych enzymów. Organizm człowieka nie posiada zdolności do syntetyzowania tego związku, dlatego zachodzi konieczność dostarczania go z pożywieniem.

Głównym źródłem witaminy C są świeże owoce i warzywa. Kwas askorbowy charakteryzuje się wrażliwością na światło, powietrze i wysoką temperaturę. Zaleca się, by w ciągu dnia osoby dorosłe spożywały około 100 mg witaminy C. W niektórych sytuacjach zapotrzebowanie na tą witaminę wzrasta. Dzieje się tak w czasie laktacji, wysiłku fizycznego, u osób palących papierosy, starszych i chorych na nadciśnienie tętnicze czy cukrzycę. Spożycie zbyt dużej dawki witaminy w ciągu dnia może przyczynić się do występowania działań niepożądanych, takich jak: nudności, biegunki, bóle głowy, trudności z zasypianiem, zaczerwienienie skóry. Nie zaleca się spożywania większej dawki w ciągu doby niż 3 g. Nadmiar witaminy C może przyczynić się do nadmiernego wchłaniania żelaza czy niedostatecznego wchłaniania witaminy B12 oraz miedzi.

Już w latach 70. XX wieku zwrócono uwagę na udział witaminy C w zapobieganiu chorobom nowotworowym. Przez lata przeprowadzono wiele badań w tym temacie. Wykazano, że farmakologiczne dawki kwasu askorbowego przyczyniają się do zmniejszenia proliferacji komórek różnych linii nowotworowych. Wymienia się tutaj komórki nowotworowe raka gruczołu krokowego, trzustki, wątroby, okrężnicy. Wskazuje się na wpływ witaminy C na procesy redoks w komórce i na aktywność enzymów z grupy dioksygenaz. Działanie antyproliferacyjne kwasu askorbowego wynika z jej właściwości utleniających. Witamina c przyczynia się także do wyczerpania puli ATP z powodu zakłócenia jego mechanizmów syntezy. Doprowadza to do śmierci komórki nowotworowej, ponieważ charakteryzują się one dużym zapotrzebowaniem na energię z powodu na liczne podziały.

W niektórych typach raka jajnika czy trzustki potwierdzono poprawę efektów leczenia konwencjonalnego. Wykazano także, że u chorych leczonych paliatywnie, po zastosowaniu wlewów z witaminy C znacznemu polepszeniu uległy funkcje fizyczne, umysłowe, stan emocjonalny. Zaobserwowano zminimalizowanie objawów zmęczenia oraz poprawę apetytu, zanik nudności i wymiotów, a często nawet złagodzenie odczuć bólowych. Suplementacja witaminą C u pacjentów onkologicznych wpływa na poprawę komfortu życia. Dodatkowo najnowsze badania pokazują, że niektóre komórki nowotworowe wykazują zwiększoną wrażliwość cytotoksyczność wywołaną askorbinianem w odniesieniu do komórek prawidłowych.

Niestety, jak dotąd, nie udało się sprecyzować jednoznacznie zalecanej dawki witaminy C. Wykazano także, że w przypadku wlewu dożylnego, w ciągu dwóch godzin, większa część witaminy usuwana jest z organizmu. Witamina C nie wywiera negatywnego wpływu na działanie terapii standardowej w leczeniu nowotworów. Jednak pojawiły się także badania, w których udowodniono wpływ dużych dawek witaminy C na przyspieszenie rozwoju choroby. Efekty takie zauważono u chorych z białaczką szpikową, rakiem jelita grubego i czerniakiem. Podejrzewa się, że przyczyną tego może być inna rola reaktywnych form tlenu i przeciwutleniaczy na odmiennych etapach rozwoju komórek nowotworowych.

W momencie, gdy komórki nowotworowe są na etapie progresji nie powinno się im dostarczać dodatkowej porcji przeciwutleniaczy, aby nie ułatwiać im rozwoju. Nie zaleca się suplementacji dużych dawki witaminy C u osób z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej, by zapobiec wystąpieniu anemii hemolitycznej. Zbyt duże dawki witaminy C mogą także powodować hiperoksalurię lub rozwój kamicy nerkowej. Zbyt wysokie dawki witaminy C nie są zalecane przy schorzeniach nerek i mogą być niebezpieczne w przypadku hemochromatoz. Istnieją jednak wystarczające dowody by kontynuować badania nad rolą witaminy C w leczeniu nowotworów [Kalemba-Drożdż, 2018, Mullak, Hołysz, Totoń i inni, 2018, Regulska, Litwoniuk, 2020].

Witamina D

Kolejną witaminą, której suplementację rozważa się w przebiegu chorób nowotworowych jest witamina D. Pod tym pojęciem kryją się dwa związki – cholekalcyferol, czyli witamina D₃ i ergokalcyferol, czyli witamina D₂. Jest to witamina rozpuszczalna w tłuszczach. Określana jest mianem hormonu steroidowego. Witamina D jest odpowiedzialna za ekspresję około 2000 genów. Przyczynia się do hamowania ekspresji onkogenów i markerów nowotworowych, nasila ekspresję supresorów onkogenów, zwiększa wrażliwość komórek rakowych na promieniowanie jonizujące.

Witamina D bierze udział w cyklu komórkowym, proliferacji komórek i ich programowanej śmierci. Chroni także przed stresem oksydacyjnym, zapobiega tym samym uszkodzeniom DNA. Stwierdzono, że działanie to wynika z funkcji przeciwzapalnej i przeciwutleniającej witaminy D. Indukuje ekspresję wielu enzymów zaangażowanych w detoksykację. Warunkiem skutecznego oddziaływania witaminy D jest obecność jej receptora w tkankach. U pacjentów z chorobą nowotworową obserwuje się niskie stężenie witaminy D w surowicy. Wykazano, że suplementacja witaminą D u chorych jest bezpieczna i może przyczynić się do zmniejszenia objawów bólowych. Wykazano jej wpływ w profilaktyce raka prostaty, jelita grubego, sutka czy płuc. Naukowcy mają nadzieję, że w niedalekiej przyszłości będzie można wykorzystywać analogi kalcytriolu – czyli aktywnej formy witaminy D w leczeniu nowotworów [Jeon, Shin, 2018].

Selen

W ostatnich latach coraz częściej podkreśla się znaczenie selenu w profilaktyce przeciwnowotworowej. Wchodzi on w skład dwóch bardzo ważnych aminokwasów: selenometioniny i selenocysteiny. Te aminokwasy budują enzymy (peroksydazy glutationowe, reduktazy tioredoksynowe, dejonidazy jodotyroninowe czy selenoproteiny), które chronią organizm człowieka przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu. Selen wykazuje działanie neutralizujące na aflatoksyny, które mają rakotwórczy i teratogenny wpływ na organizm człowieka. Zapobiega procesom proliferacji i rozrostu komórek nowotworowych.

Jest to pierwiastek, który w sposób efektywny zapobiega chemicznej kancerogenezie. W skuteczny sposób hamuje guzy zarówno indukowane wirusowo, jak i transplantowane. Jednak by osiągnąć maksymalne zahamowanie wzrostu guza, niezbędne jest podawanie selenu w większych dawkach niż dla populacji ogólnej. Skuteczność jego działania zależy od formy i sposobu podania. Niski poziom selenu w surowicy przyczynia się do wystąpienia ryzyka raka płuc, krtani, jelita grubego, żołądka, piersi czy jajnika. Skuteczne zapobieganie występowaniu nowotworów złośliwych poprzez suplementacje selenem zależy nie tylko od wyjściowego stężenia selenu w organizmie, ale również od lokalizacji nowotworu. Regulując poziom selenu, np. poprzez odpowiednia dietę czy poprzez spożycie suplementów można zmniejszyć ryzyko zachorowania na nowotwór. Należy jednak pamiętać, że selen suplementowany w nadmiarze może być toksyczny dla organizmu. Bezpośrednim skutkiem zatrucia jest selenoza. Ważne, by przed podjęciem decyzji o podaniu suplementu z selenem, zbadać jego poziom w osoczu osoby chorej [Sygit, Sygit, Krakowiak i inni, 2018].

Kwasy tłuszczowe n-3

Coraz większe zainteresowanie naukowców budzi wpływ kwasów tłuszczowych na rozwój chorób nowotworowych. Kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 (dokozaheksaenowy, eikozapentaenowy) wykazują właściwości przeciwnowotworowe. Udowodniono, że dieta bogata w tłuste ryby wpływa na znaczne zmniejszenie ryzyka raka piersi. Kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 hamują rozwój komórek raka gruczołu sutkowego. Stwierdzono, że dieta bogata w te składniki zmniejsza śmiertelność nawet o 35%. Wywierają wpływ na proliferację i apoptozę komórek nowotworowych. Wykazano także ujemną zależność pomiędzy stężeniem kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 w surowicy krwi pacjentów, a ryzykiem wystąpienia gruczolaka jelita grubego. Systematyczne zażywanie suplementów z olejem rybim może obniżyć ryzyko raka jelita grubego nawet o 50%. DHA i EPA zwiększają cytotoksyczność wielu leków przeciwnowotworowych, stosowanych miedzy innymi w leczeniu raka sutka, jelita grubego czy płuc. Kwasy te wpływają także na poprawę masy i składu ciała pacjentów poddanych chemioterapii. Efektem suplementacji oleju rybnego jest zmniejszenie stężenia białka C-reaktywnego we krwi. Wzbogacenie diety w te składniki może ograniczyć śmiertelność z powodu niektórych chorób nowotworowych [Mirowski, Jachnis, 2018].

Rokitnik zwyczajny

Bardzo cenną rośliną pod względem działania przeciwnowotworowego jest rokitnik zwyczajny. Wciąż toczą się badania, które mogłyby dowieść, że suplementacja rokitnikiem przyczynia się do zahamowania procesów nowotworowych. Do tej pory nie poznano jednak dawek leczniczych i profilaktycznych, nie przeprowadzono także badań klinicznych. Udowodniono, że rokitnik przyczynia się do powrotu do zdrowia w przebiegu choroby czy podczas chemioterapii, wzmacniając układ odpornościowy. Za aktywność przeciwnowotworową rokitniki odpowiadają antyoksydanty, głównie chodzi tu o flawonoidy. Są one odpowiedzialne za ochronę komórek przed uszkodzeniami oksydacyjnymi i powstawanie mutacji genetycznych.

W ostatnich badaniach udało się dowieść, że flawonoidy pozyskane z rokitnika przyczyniły się do śmierci komórek rakowych wątroby, zahamowały wzrost komórek białaczki. Wykazano także, że spowodowały apoptozę komórek nowotworu piersi. Najsilniejsze działanie wykazuje alkoholowy ekstrakt z owoców rokitnika. Zawiera on bogactwo antyoksydantów, między innymi witaminę C, E, flawonoidy, karotenoidy, tokoferole czy tokotrienole. Wyciąg ten wywiera wpływ na eliminacje stresu oksydacyjnego w limfocytach. W wyciągu alkoholowym stwierdzono także obecność kwasu ursolowego, który wykazuje oddziaływanie na raka jelita grubego i wątroby.

Wykazano także, że sok i olej z rokitnika degradują i hamują komórki raka żołądka. Olej z nasion hamuje wzrost komórek czerniaka i mięsaka, nie wywołując skutków ubocznych w innych narządach. Alkoholowy wyciąg z liści rokitnika hamuje wzrost i podziały ludzkich komórek ostrej białaczki szpikowej. Odkryto także, że rokitnik hamuje powstawanie benzopirenu, który jest bardzo silnym kancerogenem w przedżołądku. Rokitnik zawiera również związek – izoramnetynę. Należy ona do grupy flawonoidów. Udowodniono jej właściwości przeciwnowotworowe, miedzy innymi w raku płuc. Związek ten jest cytotoksyczny, powoduje fragmentację i kondensację chromatyny w komórkach nowotworowych. Na całym świecie wzrasta zainteresowanie rokitnikiem w różnych dziedzinach życia, chociaż walory zdrowotne rośliny znane są już od wielu lat. Na rynku polskim najczęściej suplementowany jest w postaci oleju [Ulanowska, Skalski, Olas, 2018].

Berberyna

Berberyna jest to alkaloid izochinolinowy. Można go wyodrębnić z różnych gatunków roślin leczniczych. Wykazuje bardzo szerokie działania biologiczne. Udowodniono również jej wpływ na komórki nowotworowe. Jednak mechanizm przeciwnowotworowy nie do końca został poznany. Berberyna wykazuje także działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwcukrzycowe. Jej wpływ na nowotwory polega w głównej mierze na hamowaniu proliferacji komórek, indukowaniu ich apoptozy i opóźnianiu transferu. Wykazano także, że Berberyna wchodzi w interakcje z kwasami nukleinowymi oraz różnymi białkami.

Do proliferacji komórek rakowych niezbędny metabolizm glutaminy. Potwierdzono, że w komórkach rakowych, suplementowanych berberyną stężenie glutaminy znacznie spadło. Berberyna wykazała także zdolność pokonania oporności wielolekowej, co może się przyczynić do jej stosowania w chemioterapii nowotworów. Zwiększa także efekt terapeutyczny Tamoxifenu – leku przeciwnowotworowego, stosowanego w raku piersi. Berberyna wykazuje również zdolność do hamowania przerzutów guza. Berberyna i jej pochodne mają szerokie zastosowanie farmakologiczne. Istnieją jednak pewne ograniczenia w jej stosowaniu, ponieważ jej mechanizm przeciwnowotworowy nie został jeszcze do końca poznany. Na rynku polskim występuje pod postacią kapsułek lub tabletek. Dostępne są również herbatki i ekstrakty w postaci kropli [Zchang, Sheng, Li i inni, 2019, Zhang, Wang, Lin, 2019].

Podsumowanie

Chorzy na nowotwory bardzo często sięgają po różnego rodzaju suplementację. W Internecie są dostępne nie do końca sprawdzone i niespójne informacje na ten temat. Najczęściej suplementuje się preparaty witaminowe o działaniu antyoksydacyjnym, mikroelementy, np. selen, kwasy tłuszczowe omega 3, ekstrakty roślinne. Pomimo wielu badań, wciąż nie do końca wiadomo, czy stosowanie suplementów diety w trakcie leczenia nowotworu ma wpływ na wyniki leczenia.

Bibliografia               

1. Jeon S. M., Shin E. A.: Exploring vitamin D metabolism and function in cancer,
2. Kalemba-Drożdż M.: Witamina C w leczeniu nowotworów i profilaktyce chorób niezakaźnych, Państwo i Społeczeństwo, 3, 2018.
3. Mirowski A., Jachnis A.: Długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 a choroby nowotworowe, Życie Weterynaryjne, (1)2018.
4. Mullak A., Hołysz H., Totoń E., Rubiś B.: Witamina C jako modulator skuteczności terapii przeciwnowotworowej, Farmacja Współczesna (11) 2018.
5. Popilevych Z., Urban M.: Częstość występowania chorób cywilizacyjnych wśród studentów KMU Ukrainy i WSA w Łomży, Zeszyty Naukowe WSA w Łomży 72, 2018.
6. Regulska K., Litwiniuk M.: Witamina C w terapii przeciwnowotworowej?- przegląd danych klinicznych i przedklinicznych, Terapia i Leki, 2020.
7. Sygit K., Sygit M., Krakowiak J., Sieja K.: Zarządzanie w profilaktyce i leczeniu nowotworów u człowieka na przykładzie suplementacji selenem (Se) – część II, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, 2018.
8. Zchang C., Sheng J., Li G., Zhao L., Wang Y., Yang W., Yao X., Sun L., Zhang Z., Cui R.: Effects of Berberine and Its Derivatives on Cancer: A Systems Pharmacology Review,
9. Zhang P., Wang Q., Lin Z., Yang P., Dou K., Zhang R.: Berberine Inhibitis Growth of Liver Cancer Cells by Suppressing Glutamine Uptake,
10. Ulanowska K., Skalski B., Olas B.: Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.) jako źródło związków o aktywności przeciwnowotworowej i radioprotekcyjnej, Postępy Higieny i Medycyny Dosiwadczalnej, (72) 2018.