Dieta bezglutenowa w ostatnich latach zyskuje na popularności i bada się jej zastosowanie w różnych stanach. Jednak dla niektórych osób nie jest ona kwestią wyboru, a koniecznością. Czym jest celiakia i czy jej występowanie może wiązać się z insulinoopornością?

Celiakia – co to jest?

Celiakia jest chorobą o podłożu autoimmunologicznym- oznacza to, że organizm zaczyna produkować przeciwciała, skierowane przeciwko własnym komórkom i tkankom. W celiakii reakcja ta wyzwalana jest po kontakcie z glutenem- białkiem, znajdującym się w zbożach takich jak pszenica, żyto oraz jęczmień. Dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych, a w niektórych przypadkach do ich całkowitego zaniku, co powoduje zaburzenia trawienia i wchłaniania składników pokarmowych i negatywnie wpływa na samopoczucie i stan zdrowia pacjenta.

Celiakia – objawy 

Do najczęstszych objawów tej choroby należy przewlekła lub powracająca biegunka, bóle brzucha, utrata masy ciała, zaburzenia miesiączkowania, przewlekłe zmęczenie, anemia z niedoboru żelaza, nudności, wymioty, wzdęcia, a także zaparcia. Osoby z podejrzeniem celiakii często prezentują także zmiany aftowe w jamie ustnej oraz zmiany skórne w formie wysypki, a także częściej dochodzi u nich do złamań kości (przy nieadekwatnym urazie).

Celiakia – diagnostyka

Kiedy podejrzewasz, że możesz chorować na celiakię w pierwszej kolejności zgłoś się do lekarza rodzinnego, który po przeprowadzeniu wywiadu może wystawić skierowanie do specjalisty gastroenterologa. To on decyduje o dalszej diagnostyce. Obejmuje ona przede wszystkim badania z krwi- oznaczenie ilości przeciwciał przeciwko tkankowej transglutaminazie typu 2 (anty-TG2). W przypadku, gdy wyniki tego badania są niejasne, lekarz może zalecić wykonanie dodatkowych badań przeciwciał lub genetycznych. Wykonywana jest także biopsja jelita cienkiego, by określić czy doszło do zaniku kosmków jelitowych. Bardzo ważnym jest, aby przy podejrzeniu celiakii nie rozpoczynać na własną rękę diety bezglutenowej– takie postępowanie może spowodować fałszywie ujemne wyniki badań i w efekcie uniemożliwić postawienie prawidłowej diagnozy.

Celiakia – leczenie

W odróżnieniu od większości chorób w celiakii nie ma możliwości zastosowania postępowania farmakologicznego. Jedyną metodą leczenia jest bezwzględne stosowanie diety bezglutenowej do końca życia. Podstawową zasadą tej diety jest całkowite wykluczenie produktów zawierających gluten. Białko to występuje w życie, jęczmieniu oraz pszenicy; wyklucza się także owies, który często jest zanieczyszczony glutenem. Dopuszczalne jest natomiast spożywanie produktów ze zbóż takich jak gryka, ryż, proso, komosa ryżowa, amarantus, kukurydza czy teff. Gluten naturalnie występuje m.in. w pieczywach pszennych, żytnich, orkiszowych oraz typu graham, kaszy kus-kus, jęczmiennej oraz orkiszowej, makaronach i mąkach, ale często jego dodatek znajduje się również w przyprawach, daniach gotowych oraz wędlinach, przetworach mięsnych, a także alkoholach. Często w pierwszym okresie po zdiagnozowaniu choroby stosuje się także dietę bezmleczną, by jeszcze bardziej wspomóc proces odbudowy kosmków jelitowych. Po ok. 4-6 tygodniach, w zależności od samopoczucia pacjenta, produkty mogą być ponownie włączone do codziennej diety.

Dieta bezglutenowa w celiakii

Osoby ze zdiagnozowaną celiakią muszą każdorazowo dokładnie zapoznać się ze składem produktu przed jego zakupem, by uniknąć ekspozycji na gluten. By ułatwić im to zadanie, wielu producentów decyduje się na umieszczenie na swoich produktach znaku przekreślonego kłosa, gwarantującego, że produkt jest bezpieczny dla osób na diecie bezglutenowej.

Celem postępowania jest uzyskanie wyciszenia choroby, co może umożliwić odbudowę kosmków jelitowych, poprawę procesu trawienia i ustąpienie objawów. Celiakia jest chorobą przewlekłą i nie ma możliwości jej wyleczenia- dieta bezglutenowa musi być stosowana całe życie i nawet jednorazowe od niej odstępstwo czy przypadkowe spożycie żywności zanieczyszczonej glutenem może powodować wznowienie choroby, uszkodzenie kosmków jelitowych i ponowne wystąpienie objawów choroby.

Celiakia – występowanie

Szacuje się, że częstość zachorowań na celiakię to ok. 1: 100, przy czym wiele osób nie zdaje sobie sprawy z występowania choroby. Wskazuje się, że celiakia współwystępuje z innymi chorobami o podłożu autoimmunologicznym- m.in. cukrzycą typu 1 czy chorobą Hashimoto; brakuje natomiast dokładnych danych jak często odnotowuje się współwystępowanie insulinooporności. Wśród osób z celiakią zaobserwowano wyższe wartości wykładników insulinooporności (HOMA-IR, stężenie insuliny na czczo) niż w grupach kontrolnych; w badaniach nie stwierdzono jednak, by wartości te pozwalały na zdiagnozowanie insulinooporności. Dane te pochodzą jednak z małych grup, co obecnie uniemożliwia jednoznaczne powiązanie celiakii i insulinooporności. Zwiększona oporność na insulinę może być związana z nasilonym stanem zapalnym w organizmie, wywołanym celiakią.

Dieta bezglutenowa a insulinooporność

Nie można także stwierdzić jak na oporność na insulinę wpływa stosowanie diety bezglutenowej. Podczas jej planowania należy jednak zwracać uwagę na indeks i ładunek glikemiczny produktów – często gotowe mieszanki czy pieczywo bezglutenowe produkowane są z oczyszczonych mąk o małej zawartości błonnika, co powoduje, że ich indeks glikemiczny może osiągać wartość nawet 96.

Jeżeli masz taką możliwość to warto samodzielne wypiekać pieczywo z wykorzystaniem mąki gryczanej, mąk z roślin strączkowych, a także pseudozbóż takich jak komosa ryżowa czy amarantus, natomiast mąki kukurydzianą i ryżową wykorzystywać w mniejszych ilościach. Kasza gryczana, brązowy ryż, quinoa czy makarony z roślin strączkowych dobrze sprawdzą się także jako dodatki węglowodanowe do posiłków zastępując makarony pszenne, biały ryż oraz kaszę jęczmienną. Ważne jest, aby w przypadku tych produktów dokładnie sprawdzał oznaczenia na opakowaniach, by mieć pewność, że pochodzą z fabryk, w których nie ma możliwości zanieczyszczenia produktu glutenem. Ponadto pamiętaj, by prawidłowo komponować posiłki, dodając do spożywanych węglowodanów źródła białka i tłuszczu, a także dbaj o odpowiednie spożycie owoców oraz warzyw.

Bibliografia:

• Nowe wytyczne diagnostyki celiakii wg Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN). Op. Anna Rybak, Standardy Medyczne. Pediatria. 2012;9:179-184
• www.celiakia.pl
• Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2014
• Tetzlaff W.F., Meroño T., Menafra M. et al.: Markers of inflammation and cardiovascular disease in recently diagnosed celiac disease patients. World J Cardiol. 2017;9(5):448-456
• Korkmaz H., Sozen M., Kebapcilar L.:  Increased arterial stiffness and its relationship with inflammation, insulin, and insulin resistance in celiac disease. Eur J Gastroenterol Hepatol. 2015;27(10):1193-9
• Dudziak K., Regulska-Ilow B.: Znaczenie wartości indeksów glikemicznych produktów bezglutenowych w terapii choroby trzewnej i współistniejącej cukrzycy typu 1. Endokrynol. Otył. Zab. Przem. Mat 2012;8(3):98-108.