Dobrostan psychiczny jest nieodłącznym elementem zdrowia, o który warto dbać na każdym etapie życia. Choroba, jaką jest otyłość, wielokierunkowo wpływa na zdrowie psychiczne, ale z drugiej strony zaburzenia psychiczne mogą przyczyniać się do rozwoju otyłości. Operacja bariatryczna i zmiany, jakie wywołuje ona w codziennym życiu, także odziałują na kondycję psychiczną pacjenta, zarówno negatywnie jak i pozytywnie. Z tego względu każdy pacjent bariatryczny powinien być objęty opieką psychologiczną.

Ocena psychologiczna przed zabiegiem bariatrycznym

U osób z otyłością olbrzymią (tzw. otyłością kliniczną – BMI > 40 lub > 35 z chorobami współistniejącymi) występowanie niektórych chorób psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, w tym kompulsywne objadanie się czy zespół jedzenia nocnego, sięga od kilkunastu nawet do kilkudziesięciu procent. O ile większość z nich sama w sobie nie jest przeciwskazaniem do zabiegu bariatrycznego, o tyle muszą być one leczone i wymagają interwencji psychiatrycznej i często także psychodietetycznej.

Ocena psychologiczna podczas kwalifikacji do zabiegu bariatrycznego

Podczas kwalifikacji do zabiegu bariatrycznego pacjent musi przejść ocenę psychologiczną oraz w razie potrzeby przedstawić chirurgowi zaświadczenie od lekarza psychiatry o leczeniu danego zaburzenia i braku przeciwskazań do operacji. Ocena psychologiczna ma na celu poznanie motywacji, celów i przekonań pacjenta związanych z leczeniem chirurgicznym otyłości. Pozwala na wyodrębnienie pacjentów, u których zaburzenia psychiczne lub błędne przekonania dotyczące stylu życia po zabiegu czy brak motywacji do zmian, mogłyby obniżyć efektywność leczenia chirurgicznego otyłości. Wśród tej grupy konieczny być może cykl spotkań z psychologiem, psychoterapeutą bądź z psychodietetykiem.

Czynniki psychologiczne wymagające pracy z psychologiem lub psychoterapeutą

Cel i motywacja do zmiany

Pacjent osobiście (nie pod namową osób trzecich) decyduje się na leczenie chirurgiczne otyłości. Jego głównym celem nie jest redukcja masy ciała, ale korzyści jakie z niej płyną – poprawa codziennego funkcjonowania i jakości życia, remisja i zapobieganie chorobom przewlekłym. Jeśli motywacja do zmiany nie jest wystarczająca, może pomóc w tym psycholog. 

Jedzenie emocjonalne

Warto się zastanowić, jak emocje i obecny tryb życia wpływają na mój sposób odżywiania i czemu tak naprawdę służy nam pożywienie. Czy po to, aby zaspokoić głód czy może złagodzić napięcie lub zająć ręce podczas oglądania filmu? Radzenie sobie z emocjonalnym jedzeniem, zajadaniem stresu czy nieświadomym podjadaniem jest istotnym elementem zdrowej relacji z jedzeniem. Jeśli pojawia się z tym trudność, warto skorzystać ze wsparcia psychologa, psychoterapeuty czy psychodietetyka.  

Uzależnienia, używki

Warto podjąć próbę eliminacji korzystania z używek, takich jak alkohol i papierosy. Jeśli samodzielnie jest zbyt trudno można skorzystać z leczenia w postaci psychoterapii, wsparcia psychologicznego czy w niektórych przypadkach leczenia farmakologicznego. 

Fakty na temat operacji bariatrycznej

1. Zabieg bariatryczny nie jest „drogą na skróty” czy „pójściem na łatwiznę”, która na celu ma szybką redukcję masy ciała, lecz najskuteczniejszą, potwierdzoną naukowo i zgodną z wytycznymi eksperckimi metodą leczenia otyłości olbrzymiej.

2. Zabieg może znacząco poprawić jakość życia pacjenta po zabiegu, jednak redukcja masy ciała nie zapewni lepszego życia na wszystkich płaszczyznach, pacjent wraca często do tego samego otoczenia co przed zabiegiem i możliwy jest nawrót choroby otyłościowej. Dlatego wsparcie psychologiczne odgrywa bardzo ważną rolę w leczeniu otyłości, żeby zdobyć nowe narzędzia radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

3. Żywienie po zabiegu nie jest restrykcyjną dietą do końca życia, lecz utrzymywaniem zdrowych nawyków żywieniowych w zgodzie z zasadą 80:20 i podążaniem za tym, co wartościowe dla naszego organizmu.

4. Redukcja masy ciała po zabiegu to nie wyścigi. Zbyt szybkie tempo spadku masy ciała skutkuje osłabieniem, większą utratą tkanki mięśniowej, niedoborami pokarmowymi oraz mniejszą elastycznością skóry. Konieczna jest okresowa kontrola spożycia kalorii (często pacjenci za bardzo się głodzą), podaży białka i płynów oraz specjalistyczna suplementacja.

5. Sukcesem terapeutycznym zabiegu jest redukcja 40-60% nadwyżki kilogramów w ciągu roku od zabiegu i utrzymanie efektów, a nie uzyskanie masy ciała w normie. Większą redukcję można osiągnąć dzięki utrzymywaniu zdrowych nawyków, ale nie zawsze jest to możliwe i konieczne do zachowania zdrowia, a zależy od chorób współistniejących, wieku pacjenta i BMI startowego. Skuteczność zabiegu dla chirurga może więc nie równać się z oczekiwaniami pacjenta.

6. Przed zabiegiem wskazana jest redukcja masy ciała o 5-10%, lecz ma opierać się ona na trwałych zmianach żywieniowych i zdrowych nawykach (talerz zdrowego żywienia, trening uważnego jedzenia) a nie być kolejną restrykcyjną i okresową dietą, gdyż ta mogłyby prowadzić do niedożywienia organizmu, co może zwiększyć ryzyko powikłań i wydłużyć regenerację po zabiegu.

Stres i lęk przed zabiegiem bariatrycznym

Zabieg bariatryczny i przygotowanie do niego może generować stres, który jest normalną odpowiedzią na to, co nowe dla pacjenta. Często pojawiają się obawy dotyczące możliwości wystąpienia powikłań oraz tego, jak będzie wyglądać codzienne funkcjonowanie po zabiegu. Z tego względu psychoedukacja i edukacja żywieniowa powinny być nieodłącznym elementem przygotowania do zabiegu.

Poprawa samopoczucia psychicznego po operacji bariatrycznej

Przeważająca część pacjentów już po kilku tygodniach lub miesiącach doświadcza korzystnych skutków leczenia bariatrycznego, objawiających się nie tylko przez niższą masę ciała i mniejszy rozmiar ubrań, ale także przez poprawę wyników laboratoryjnych zdrowia metabolicznego (m.in. obniżenie stężenia glukozy i cholesterolu), lepszą kontrolę ciśnienia tętniczego, remisję insulinooporności a nawet cukrzycy typu II, lepszą kondycję i sprawność fizyczną.

Badania wykazują, iż satysfakcja z obrazu własnego ciała we wszystkich wymiarach, dotyczących zarówno atrakcyjności seksualnej, kondycji fizycznej, jak i kontroli masy ciała znacząco się poprawia. Samoocena pacjentów bariatrycznych stopniowo zmienia się z niskiego poziomu (przed operacją) do poziomu wysokiego (po pewnym czasie od operacji) i jest na podobnym poziomie jak u osób nie zmagających się wcześniej z nadmierną masą ciała. Dodatkowo wykazano, że im lepsze postrzeganie własnego wizerunku, tym mniejszy poziom stresu, lęku i depresji.

W innych badaniach także potwierdzono, iż nasilenie depresji po zabiegu znacząco spada. Pacjenci mają często więcej energii i motywacji do działania. Istotnie wzrasta również satysfakcja z życia seksualnego pacjentów bariatrycznych w porównaniu do nieoperowanych osób chorujących na otyłość kliniczną.

Zagrożenia natury psychologicznej występujące po zabiegu bariatrycznym

Pierwsze miesiące po zabiegu zwykle obfitują w euforię, zwiększa się pewność siebie pacjentów i ich samoakceptacja, co związane jest z szybkim postępem redukcji masy ciała i korzystnej zmiany obrazu ciała.

Jednakże z czasem stan pobudzenia słabnie, zwłaszcza, gdy efekty nie są już tak zadawalające, waga się waha, a coraz bardziej widoczny jest nadmiar skóry lub utrata jej jędrności. Jeśli wcześniej pacjent nie weźmie całości tego procesu pod uwagę, może poczuć rozczarowanie.

Nadmiar skóry

Pamiętać należy, iż często po zabiegu ciało nie uzyska idealnie „pięknego kształtu” i czasem konieczny staje się kolejny etap leczenia, którym jest chirurgia plastyczna. Na ten moment wpływ operacji korekcyjnych na dobrostan psychiczny pacjentów często pozostaje niedoceniany, a powinien stanowić ważny element holistycznego podejścia do leczenia bariatrycznego.

Nadmiar skóry to nie tylko problem estetyczny, ale też higieniczny. Chirurgia konturowania ciała po operacji bariatrycznej powinna być standardowo proponowana pacjentom, gdyż interwencja ta znacząco poprawia funkcjonowania fizyczne, psychiczne i społeczne pacjenta, jak i przyczynia się do dalszego spadku wskaźnika BMI.

Zaburzenia odżywiania

W związku z tym, że sposób żywienia po zabiegu bariatrycznym zmienia się i wymaga kontroli, pacjent może odczuwać presję wobec narzuconych mu schematów, zwłaszcza jeśli wcześniej należał do grupy z podniesionym ryzykiem rozwoju zaburzeń odżywiania lub nie był świadomy konieczności wprowadzenia nowych nawyków żywieniowych.

Równocześnie pacjentowi może towarzyszyć strach przed nawrotem choroby otyłościowej. Wszystkie te odczucia połączone z przewlekłym zmęczeniem powodują często, iż pacjent traci kontrolę nad swoimi zachowaniami żywieniowymi, co przyczynia się do odnowienia starych nawyków i ryzyka zwiększenia masy ciała czy wystąpienia napadów kompulsywnego jedzenia lub jedzenia nocnego. Przeciwdziałać temu może odpowiednie przygotowanie pacjenta już przed operacją bariatryczną.

Uzależnienia

Pacjenci, którzy przed zabiegiem mieli większe skłonności do uzależnień lub którzy doświadczali emocjonalnego jedzenia, mają wyższe ryzyko rozwoju kolejnych uzależnień czy zachowań ryzykownych po zabiegu. Obserwacje pacjentów bariatrycznych zapoczątkowały powstanie tzw. koncepcji „przeniesienia uzależnienia”.

W momencie, gdy pożywienie nie może być już reduktorem napięcia emocjonalnego i gdy nie zostały wcześniej wypracowane sprzyjające zdrowiu metody radzenia sobie ze stresem, wówczas inna substancja psychoaktywna lub czynność nałogowa może je zastąpić. Dlatego istotne jest, żeby już przed zabiegiem bariatrycznym ćwiczyć techniki uważnego jedzenia i wypracować nowe, zdrowe sposoby redukcji nadmiernego napięcia.

Niedobory pokarmowe

Warto też wspomnieć, że obniżony nastrój u pacjenta bariatrycznego może wynikać nie tylko z przyczyn psychologicznych, lecz również stanowić objaw niedoborów witaminowych. Głównie witamin z grupy B i witaminy D i/lub niedoborów mineralnych, np. żelaza. Dlatego należy pamiętać o regularnej suplementacji diety i wykonywaniu okresowych badań laboratoryjnych monitorujących stężenie tych składników.

Operacja bariatryczna – podsumowanie

Leczenie chirurgiczne otyłości ma swoje blaski i cienie. Świadomość wpływu zasobów psychicznych na zachowania żywieniowe ma ogromne znaczenie w powodzeniu leczenia chirurgicznego. Myśli i przekonania dotyczące jedzenia, a także czynniki środowiskowe i otoczenie pacjenta, mają znaczny wpływ na zachowania pooperacyjne. Dlatego warto, żeby pacjenci zdobywali rzetelną wiedzę od specjalistów zajmujących się bariatrią, już na etapie przygotowań do zabiegu, a także korzystali z pomocy i wsparcia psychologicznego. 

Bibliografia:

1. Postrożny, D. (2020). Zmiana postrzegania obrazu ciała pacjentek poddanych leczeniu otyłości chorobliwej (rozprawa doktorska).
2. Sarna, A., & Popiołek, K. (2012). Chirurgiczne leczenie otyłości – psychologiczny wymiar oceny efektów przez pacjentów w kontekście różnic międzypłciowych. Psychological Journal, 18(1), 131-142.
3. Sekuła, M., Kwiatkowski, A., & Paśnik, K. (2020). Znaczenie przedoperacyjnej oceny psychologicznej chorych na otyłość olbrzymią leczonych chirurgicznie. Lek. Wojsk; 98 (1): 48–52.
4. Jasiński, M., Dziurda, S., Tomczyk, J., & Kozłowska, A. Porównanie zabiegowego i zachowawczego leczenia otyłości. Medycyna wczoraj i dziś – klasyczne rozwiązania i nowoczesne technologie, 86.
5. Dybowska, D., Kosatka, D., Sobów, T., & Strzelczyk, J. (2006). Częstość i nasilenie depresji u osób otyłych po chirurgicznym leczeniu otyłości metodą RYGB. Wiad Lek; 59(7–8): 477–480.
6. Sarwer, D. B., Fabricatore, A. N., Jones-Corneille, L. R., Allison, K. C., Faulconbridge, L. N., & Wadden, T. A. (2009) Psychologiczne następstwa chirurgicznego leczenia otyłości. Psychiatria po dyplomie; 6(3): 19-24.