COVID-19 to schorzenie o niesamowicie zróżnicowanym przebiegu. Najczęściej objawia się poprzez wystąpienie gorączki, kaszlu, duszności, złego samopoczucia z towarzyszącym osłabieniem organizmu, bólami mięśniowymi i kostno-stawowymi. Objawy występują z różną częstotliwością i są zależne od wariantu wirusa. Obserwuje się także utratę smaku czy węchu, przyspieszenie oddechu, zaburzenia pracy serca, dreszcze, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, zmiany skórne i zapalenie spojówek. Na podstawie występujących objawów można stwierdzić, że zakażenie wirusem SARS -CoV-2 wywiera wpływ praktycznie na wszystkie układy w organizmie.

Długofalowe następstwa COVID-19 u osób dorosłych określa się nazwą long Covid-19. Pod pojęciem tym rozumie się objawy chorobowe utrzymujące się nawet ponad 12 tygodni od ostatniej fazy zakażenia. Mogą one dotyczyć nawet 90% pacjentów po przebyciu zakażenia. W chwili obecnej trudno jest jednoznacznie określić, jak liczba zakażonych będzie wymagała w przyszłości stałej specjalistycznej opieki lekarskiej czy rehabilitacji. Dużą rolę odgrywała będzie w tym wypadku fizjoterapia, która redukuje objawy choroby oraz występujące i rozwijające się powikłania. Dużym problemem po przebyciu COVID-19 stają się także zaburzenia krzepnięcia. Są one ściśle związane ze śmiertelnością u chorych, ale mogą także wystąpić u ozdrowieńców.

SARS-CoV-2 – przebieg zakażenia

Przebieg zakażenia wirusem SARS-CoV-2 jest bardzo zróżnicowany. Dużo zależy od cech indywidualnych pacjenta oraz od dawki wirusa, na którą pacjent został narażony. Około 20% pacjentów przechodzi zakażenie w sposób bezobjawowy. Większość infekcji objawia się głównie symptomami ze strony układu oddechowego. Koronawirus przenosi się przed wszystkim drogą kropelkową. Okres inkubacji wynosi od 1 do 15 dni, przy czym najczęściej jest to 5 dni. W pierwszym etapie wirus zakaża przede wszystkim komórki górnych dróg oddechowych, skąd roznosi się na dolne drogi oddechowe. Wirus wydostaje się także poza układ oddechowy, obecność jego białek potwierdza się także w mięśniu sercowym, naczyniach krwionośnych, jelitach, nerkach, trzustce, ośrodkowym układzie nerwowym, męskich narządach płciowych. Odpowiedź immunologiczna organizmu na zakażenie wirusem jest praktycznie taka sama, jak w przypadku infekcji innymi wirusami, z którymi organizm nie miał wcześniej kontaktu.

W zależności od czasu trwania, możemy wyróżnić:

– COVID-19  ostry (dolegliwości i objawy trwają do 4 tygodni)

– COVID-19 przedłużający się objawowy (dolegliwości i objawy trwają od 4 do 12 tygodni)

– zespół post-COVID-19 (dolegliwości i objawy trwają dłużej niż 12 tygodni)

Około 10% ozdrowieńców w okresie 4 do 12 tygodni uskarża się na uporczywy kaszel, zmęczenie, duszność, tachykardię, utratę pamięci i problemy z koncentracją, trudności w zasypianiu oraz bezsenność, bóle głowy i bóle stawów. Podczas zakażenia może także dojść do upośledzenia motoryki układu pokarmowego, objawiającym się uporczywymi biegunkami. Często można zaobserwować także zaburzenia ze strony układu endokrynologicznego, przejawiające się poprzez pojawienie cukrzycy, zaostrzenie cukrzycy występującej, podostre zapalenie tarczycy oraz demineralizację kości.

SARS-CoV-2 – powikłania

Układ oddechowy

Stopień ciężkości choroby i jej symptomów w układzie oddechowym jest uwarunkowany odpowiedzią immunologiczną na zakażenie. Bardzo często nadmierna reakcja immunologiczna organizmu na infekcję powoduje ciężką postać choroby. Objawy ze strony układu oddechowego, które wskazują na zakażenie wirusem SARS-CoV-2 to najczęściej suchy kaszel, ból i dyskomfort w obrębie klatki piersiowej, mniejsza tolerancja wysiłku i duszność spoczynkowa. W skrajnych przypadkach dochodzi do niewydolności oddechowej, która wymaga intensywnej terapii. Objawy te ustępują w okresie zdrowienia, jednak nie w każdej sytuacji. Specyficzną formą utrzymujących się objawów ze strony układu oddechowego jest long COVID-19. Występuje on częściej u kobiet do 60 roku życia. Ma to związek z hormonami żeńskimi – estrogenami. Obserwuje się w tych przypadkach utrzymujący się kaszel i mniejszą tolerancję wysiłku. Większość pacjentów, którzy nie przeszli ciężko zakażenia wymaga wykonania spirometrii oraz zdjęcia rentgenowskiego w czasie 6-8 tygodni od zakażenia. W przypadku przebiegu ciężkiego pacjentom zaleca się wykonanie tomografii komputerowej klatki piersiowej, spirometrię oraz test 6 minutowego chodu po 12 tygodniach od zakażenia. Badania te wykonuje się w celu wychwycenia grupy osób, u których przebycie COVID-19 przyczyniło się do włóknienia płuc.

Układ sercowo-naczyniowy 

Do głównych powikłań sercowo-naczyniowych zalicza się zawał i zapalenie mięśnia sercowego, zaostrzenie niewydolności serca, zaburzeń rytmu serca i powikłań zakrzepowo-zatorowych. Powikłania te dotyczą dużego odsetka pacjentów. Późne powikłania kariologiczne rozpoznawane są jako objawy zespołu post-COVID-19. U 24% pacjentów obserwuje się duszność, 21% zadyszkę wysiłkową, 20% pacjentów ma podwyższone stężenie D-dimerów, które stanowią bardzo ważny parametr w diagnostyce zakrzepicy i zatorowości  płucnej, kilka procent pacjentów ma arytmię, zapalenie mięśnia sercowego i nowo rozpoznane nadciśnienie tętnicze. Wszystkie z powyższych objawów wymagają dalszej zaawansowanej diagnostyki. U tych pacjentów zaleca się wykonanie czynnościowych badań płuc, wykonanie badania echokardiograficznego, scyntografii płuc i ergospirometrii wysiłkowej. W przebiegu zakażenia dochodzi także zaburzeń hematologicznych, związanych z zaburzeniami krzepnięcia. Najczęściej dochodzi do obniżenia liczby płytek krwi oraz podwyższonego stężenia dimeru D. U pacjentów z zapaleniem zaobserwowano powstawanie skrzeplin oraz ich przemieszczanie się wewnątrz naczyń krwionośnych. Zatorowość płucna jest najczęstszym powikłaniem zakrzepowo-zatorowym zakażenia wirusem SARS-CoV-2. U pacjentów zaleca się stosowanie leczenia przeciwkrzepliwego w postaci heparyny drobnocząsteczkowej lub doustnych leków przeciwkrzepliwych.

Układ wydalniczy 

Zakażenie wirusem SARS-CoV-2 często prowadzi do rozwoju lokalnego  stanu zapalnego i uszkodzenia nerek, które może objawiać się ostrym uszkodzeniem nerek u osób, które wcześniej nie chorowały lub nasilić istniejące przewlekłe choroby nerek. Objawy te mogą wystąpić nawet u 36% pacjentów. Częściej występują u mężczyzn po 50 roku życia oraz u osób otyłych. Dodatkowo przewlekła choroba nerek, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, niewydolność serca, cukrzyca i obwodowa choroba tętnic zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia powikłań w obrębie układu wydalniczego. Do podstawowych objawów ostrego uszkodzenia nerek zalicza się gwałtowne pogorszenie funkcji filtracyjnej nerek, krwinkomocz i białkomocz. Długoterminowe skutki ostrego uszkodzenia nerek oznaczają utrzymywanie się przewlekłej niewydolności nerek i podwyższenie stężenia kreatyniny w surowicy krwi. Terapia w tym wypadku polega na farmakoterapii, leczeniu niewydolności serca oraz leczeniu zaburzeń wodno-elektrolitowych.

Układ nerwowy 

Przebycie zakażenia wirusem SARS-CoV-2 może doprowadzić do wystąpienia nowych objawów upośledzenia układu nerwowego i chorób neurologicznych. Często dochodzi także do nawrotu lub zaostrzenia zdiagnozowanych w przeszłości zaburzeń. Najbardziej charakterystyczne objawy neurologiczne to zaburzenia węchu lub smaku. Utrzymują się zwykle około 2 tygodni. Jednak zdarza się, że trwają dłużej, niekiedy nawet kilka miesięcy. U 10% chorych mogą utrzymywać się do 6 miesięcy. Często zgłaszanym problemem po przebyciu zakażenia wirusem jest tzw. mgła mózgowa. Zalicza się do niej grupę objawów, takich jak: zaburzenia koncentracji, zaburzenia pamięci krótkotrwałej, dezorientację. Jest ona związana z bezpośrednim uszkodzeniem mózgu przez wirusa. Niestety nie ma skutecznej terapii, by zniwelować te symptomy. Zaleca się dbać o odpowiednie funkcjonowanie układu nerwowego poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości snu, ograniczenie stresu i emocji, umiarkowaną aktywność fizyczną.

Układ pokarmowy 

Pacjenci z ciężkim przebiegiem COVID-19 są narażeni na wystąpienie powikłań żołądkowo-jelitowych. Niektóre z nich dotyczą ostrego uszkodzenia wątroby, ostrego zapalenia pęcherzyka żółciowego, zapalenia trzustki, niedrożności jelit oraz niedrożności okrężnicy i niedokrwienia krezki. Duży odsetek pacjentów uskarżał się na brak apetytu, refluks żołądkowy, biegunkę, wzdęcia, bóle brzucha, odbijanie, wymioty, krwawe stolce nawet trzy miesiące po zakażeniu. Ostre zapalenie pęcherzyka jest szeroko obserwowane u pacjentów z ostrym przebiegiem zakażenia. Nie towarzyszy mu obecność kamieni, a jego etiologia jest nieznana. Uszkodzenie wątroby występuje nawet u 20% pacjentów. Wykazują oni podwyższoną aktywność transaminaz wątrobowych z niewielkim wzrostem bilirubiny. Jest to spowodowane wnikaniem wirusa do miąższu wątroby i uszkodzeniem hepatocytów. Niedotlenienie i stres oksydacyjny również mogą przyczynić się do uszkodzenia wątroby. Do przyczyn zalicza się także podłoże immunologiczne w wyniku ciężkiej odpowiedzi zapalnej, zmiany naczyniowe, zapalenie śródbłonka naczyń i niewydolność serca, niewydolność oddechową, polekowe uszkodzenie wątroby oraz zaostrzenie choroby już istniejącej. U około 17% pacjentów obserwuje się uszkodzenie trzustki. Ryzyko wystąpienia tego powikłania zwiększa się u osób z współistniejącą cukrzycą. Kolejnym poważnym powikłaniem jest ostra zakrzepica tętnicy krezkowej górnej oraz ostre niedokrwienie jelita. Mechanizm patologiczny obejmuje bezpośrednią inwazję wirusa do tkanki jelitowej, infekcje wirusową komórek śródbłonka. U chorych obserwuje się także zakrzepicę żyły brzusznej, nieprawidłowości w ścianie jelita, takie jak pogrubienie czy niedokrwienie. Ostatnie badania pokazały, że zakażenie wirusem SARS-CoV-2 może doprowadzić do zmiany mikroflory jelitowej, wystąpieniem drobnoustrojów chorobotwórczych i patogenów oportunistycznych, co prowadzi do dysbiozy jelit.

Psychologiczne skutki pandemii

Pandemia wiąże się z odczuwaniem lęku, zagrożenia, frustracji czy złości. Emocje te bardzo często doprowadzają do niezadowolenia z życia, a często nawet do kłopotów psychicznych. Najczęściej lęk dotyczy samej choroby, jej wpływu na zdrowie bliskich, często dochodzi do tego obawa przedwczesnej śmierci. W tym wypadku sprawę utrudnia dostęp do opieki medycznej, często konieczna izolacja, dystansowanie się, nakaz noszenia maseczek. Komunikaty, które docierają z mediów społecznościowych, często są niespójne. Lęk skutkuje nasileniem depresji, fobii oraz innych zaburzeń psychicznych. Często dochodzi do nadużycia alkoholu, samookaleczeń, a nawet samobójstw. Najważniejsze jest to, że te psychologiczne skutki trwają dłużej niż pandemia. Osoby młode cierpią z powodu destabilizacji życia rodzinnego, izolacji od rówieśników. Pracownicy są zmuszeni zorganizować swoje życie na nowo, dostosować się do pracy i nauki zdalnej. Dlatego konieczne jest wypracowanie indywidualnych programów pomocy i wsparcia w postaci psychoterapii i dostępu do specjalistycznej opieki.

Podsumowanie

Obecnie bardzo trudno stwierdzić, jak poważnym problemem społecznym stanie się long COVID. Na pewno liczba chorych, którzy będą wymagać rehabilitacji będzie stale wzrastać. Może to doprowadzić do zwiększenia obciążenia opieki specjalistycznej, szczególnie w zakresie pulmonologii, kardiologii, neurologii, a także psychiatrii.

Bibliografia

1. Borkowski L., Fal A. M., Filipiak K. i inni, Charakterystyka choroby COVID-19, objawy oraz skutki zdrowotne. Rekomendacje i doświadczenia polskich klinicystów, 2021.
2. Casses World J. C., COVID-19 and the digestive system: A comprehensive review, 2021.
3. Duszyński J., Afelt A., Ochab-Marcinek A., Zrozumieć COVID-19, 2020.
4. Tint Tha Ra Wun, COVID long – Haulers: Gastrointestinal System, 2