Każdy z nas już pewnie zetknął się z terminami takimi jak mikroflora jelitowa, mikrobiota, czy mikrobom. Większość osób zdaje sobie również sprawę z tego, że drobnoustroje występujące w naszych organizmach mają ogromny wpływ na ludzkie zdrowie i funkcjonowanie.

Nie każdy jednak zdaje sobie sprawę z tego, że ciąża, poród i pierwszy rok życia dziecka to czas, w którym mikrobiota ulega pewnemu rodzajowi zaprogramowania na całe jego życie.

Mikrobiota – co to jest?

Mikrobiota to zbiór bilionów mikroorganizmów tworzących swojego rodzaju społeczność, wśród których znajdują się bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki i archeony. Zamieszkują one głównie jelita, ale można je znaleźć również w wielu innych miejscach ludzkiego ciała, jak skóra, jama ustna, układ moczowy, czy pochwa.

Mikrobiota nazywana jest również mikroflorą lub florą bakteryjną jelit. Natomiast nazwa mikrobom odnosi się jedynie do genomu (informacji genetycznej) tych wszystkich drobnoustrojów bytujących w ludzkim organizmie. 

Jaka jest rola mikrobioty w organizmie?

Mikrobiota rozwija się i kształtuje bardzo dynamicznie w pierwszych 3 latach życia. W późniejszym okresie ewolucja mikroflory następuje nieco wolniej, by w wieku około 5-7 roku życia przypominać mikrobiotę osoby dorosłej.

Pierwsze lata życia dziecka to więc wyjątkowy czas, podczas którego można tak zaprogramować mikrobiotę, aby przyczyniła się do lepszego zdrowia w życiu dorosłym. Mikroflorę można oczywiście modyfikować przez całe życie, ale nigdy już w tak dynamiczny sposób.

Rozwój i dojrzewanie mikrobioty mają wpływ m. in. na: występowanie infekcji, chorób autoimmunologicznych, reumatologicznych, zaburzeń układu nerwowego, alergii, atopii, astmy, przewlekłych chorób zapalnych, autyzmu, zespołu metabolicznego, czy otyłości.

Jak ciąża i poród wpływają na zdrowie w dorosłym życiu?

Najnowsze badania sugerują, że kolonizacja płodu drobnoustrojami może następować jeszcze przed porodem, a nie dopiero w jego trakcie, jak wcześniej sądzono. Oznacza to, że stan zdrowia mamy i jej własna mikroflora jelitowa wpływają na skład mikrobioty dziecka. Nie bez znaczenia jest również przyjmowanie antybiotyków w czasie ciąży.

Prawdopodobnie za kilka, czy kilkanaście lat będziemy w stanie zapobiegać wielu chorobom wieku dziecięcego (jak i również dorosłego) poprzez wpływanie na mikrobiotę mamy podczas ciąży. W tym momencie jest jeszcze na to za wcześnie, ale badania naukowe są obiecujące.

Poród naturalny vs. cięcie cesarskie

Należy w tym miejscu podkreślić również jak ważny jest rodzaj porodu dla przyszłego zdrowia dziecka. Badania naukowe pokazują, że dzieci urodzone poprzez cesarskie cięcie, częściej chorują na otyłość, cukrzycę typu 1, astmę, choroby alergiczne i atopowe. Dzieje się tak dlatego, że podczas cesarskiego cięcia noworodek zasiedlany jest przez mikroorganizmy znajdujące się na skórze mamy oraz  przez szczepy szpitalne. Natomiast podczas porodu naturalnego nabywa on mikroflorę z dróg rodnych matki oraz z jej przewodu pokarmowego i jest to najlepszy sposób na zasiedlenie młodego organizmu dziecka.

Oczywiście kobieta nie zawsze może zdecydować o tym, jak przebiegnie poród. W przypadku pojawienia się komplikacji, cięcie cesarskie ratuje zdrowie oraz życie mamy i dziecka. Niektóre kobiety decydują się na cesarskie cięcie z powodu strachu przed porodem i bólem. Jednak w takiej sytuacji zachęcałabym najpierw do poradzenia sobie z tymi uczuciami w gabinecie terapeuty, a dopiero później podjęcia ostatecznej decyzji.   

Wcześniaki

U niemowląt urodzonych przedwcześnie lub przez cesarskie cięcie następuje opóźniona kolonizacja organizmu przez bifidobakterie. Ich obecność i liczebność wiąże się z pozytywnym wpływem na stan zdrowia. Niski poziom bifidobakterii w jelicie dziecka jest więc czynnikiem ryzyka powstania chorób takich jak otyłość, celiakia, czy chorób autoimminulogicznych w przyszłości.

Jak sposób karmienia niemowlęcia wpływa na zdrowie w dorosłym życiu?

Badania naukowe bezsprzecznie pokazują, że karmienie piersią jest dla dziecka najbardziej korzystne. Dzieje się tak z kilku powodów:

• Mleko mamy zawiera immunoglobulinę A, która chroni dziecko przed infekcjami. Wszelkie zachorowania w wieku niemowlęcym mogą negatywnie wpływać na zdrowie w dorosłym życiu.
• Karmienie naturalne pozwala na dojrzewanie mikrobioty oraz układu odpornościowego dziecka w najbardziej optymalny i harmonijny sposób.
• Mleko mamy zawiera nie tylko korzystne dla dziecka drobnoustroje, ale również pożywkę dla nich, dzięki czemu mogą one bez przeszkód się namnażać.
• Skład mleka kobiecego zmienia się wraz z wiekiem i zapotrzebowaniem dziecka. Dostaje więc ono zawsze najlepszy pokarm pod względem składników odżywczych oraz tych wpływających na odporność.
• Niektóre badania wskazują, że karmienie piersią chroni dziecko przed otyłością.

Karmienie piersią niestety nie zawsze jest możliwe. Ponadto, jeśli mama nie chce karmić naturalnie, należy to uszanować. Warto wtedy wybrać mleko modyfikowane zawierające galaktooligosacharydy (GOS) i fruktooligosacharydy (FOS). Należy jednak w tym miejscu podkreślić, że jak dotąd nie stworzono mleka modyfikowanego, które byłoby tak samo dobre jak mleko mamy.

Wpływ mikrobioty na zdrowie dziecka

Mikroflora przewodu pokarmowego oraz układ odpornościowy ściśle ze sobą współpracują i są w ciągłym kontakcie. Wpływając na drobnoustroje w organizmie dziecka, oddziałujemy jednocześnie na jego zdrowie w ciągu całego życia.

Dotychczas przeprowadzone badania, wskazują na to, że nieprawidłowa kolonizacja jelit w pierwszych latach życia może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem występowania następujących chorób:

Cukrzyca typu 1

Cukrzyca typu 1 ujawnia się najczęściej w wieku dziecięcym lub we wczesnej młodości. Polega na występowaniu autoimmunologicznego procesu zapalnego, prowadzącego do niszczenia komórek produkujących insulinę. W konsekwencji, pacjent musi przyjmować insulinę do końca życia.

Wiele badań naukowych sugeruje, że dysbioza jelitowa w okresie niemowlęcym sprzyja powstawaniu procesów zapalnych, co może zwiększać ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 w późniejszych latach życia.

Alergie, atopowe zapalenie skóry, astma

Alergie skórne, pokarmowe oraz astma mają co prawda podłoże genetyczne, jednak dużą rolę w ich ujawnieniu się odgrywają czynniki środowiskowe.

Badania naukowe pokazują, że ryzyko wystąpienia tych dolegliwości jest wyższe u niemowląt, u których wystąpiła dysbioza jelitowa w ciągu pierwszych 100 dni życia.

Nieswoiste zapalenia jelit

Nieswoiste zapalenia jelit (IBD) są to przewlekłe choroby zapalne dotyczące jelita grubego lub cienkiego. Termin IBD obejmuje wiele schorzeń, jednak najczęściej występujące z nich to choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Wiele wskazuje na to, że IBD występują najczęściej u dzieci, których mamy również cierpią z powodu tych chorób. Może to być wynikiem predyspozycji genetycznych lub czynników środowiskowych. Mikroflora jelit dziecka w dużym stopniu odzwierciedla mikroflorę rodziców nie tylko na skutek dziedziczenia, ale również przebywania w jednym środowisku.

Ponadto, czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo ujawnienia się IBD są:

• wyższy status społeczno-ekonomiczny – powodem może być nadmierna higienizacja środowiska (np. używanie płynów dezynfekujących w nadmiarze, perfekcyjna czystość w domu), czy szybki powrót mamy do pracy wiążący się z odstawieniem dziecka od piersi,
• brak rodzeństwa,
• brak zwierząt domowych,
• brak kontaktu z rówieśnikami,
• pojawienie się infekcji w pierwszym roku życia.

Otyłość

Zaburzenie funkcjonowania bariery jelitowej oraz równowagi mikrobiologicznej we wczesnym okresie życia, to czynniki odgrywające kluczową rolę w rozwoju nadwagi i otyłości w wieku późniejszym. Powodami mogą być:

• sposób odżywiania przyszłej mamy,
• otyłość mamy,
• stosowanie antybiotyków w ciąży,
• poród przez cesarskie cięcie,
• brak karmienia piersią,
• infekcje u dziecka,
• stosowanie antybiotyków w pierwszym roku życia.

Zaburzenia ze spektrum autyzmu

Przyczyny występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu obejmują zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Coraz więcej badań wskazuje na to, że czynniki środowiskowe mogą odrywać znacznie większą rolę niż wcześniej zakładano.

Do takich czynników należy dysbioza jelitowa. Zauważono, że mikroflora w jelicie dziecka ze spektrum autyzmu różni się od tej występującej u dziecka zdrowego. Jest ona mniej zróżnicowana i występuje w niej więcej szkodliwych bakterii.

Pomiędzy układem pokarmowym a układem nerwowym istnieje dwukierunkowa komunikacja, tzw. oś jelitowo-mózgowa. Oznacza to, że układy te bardzo mocno wpływają na siebie wzajemnie. Zaburzenia w składzie mikroflory jelitowej mogą zatem przyczyniać się do nieprawidłowego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego.

Czynnikami zwiększającymi ryzyko powstania zaburzeń ze spektrum autyzmu mogą być: wysokotłuszczowa dieta mamy w trakcie ciąży, przyjmowanie antybiotyków w ciąży, podawanie dziecku antybiotyków w pierwszym roku życia. Natomiast czynnikiem zmniejszającym ryzyko jest karmienie dziecka piersią przez okres co najmniej 6 miesięcy.

Należy w tym miejscu podkreślić, że na tę chwilę nie ma pewności czy to mikroflora jelitowa wpływa na powstanie zaburzeń ze spektrum autyzmu, czy zaburzenia te właśnie są przyczyną dysbiozy jelitowej.

Wpływ antybiotyków na mikroflorę jelitową dziecka

Antybiotyki niewątpliwie ratują życie i są ważnym odkryciem w medycynie. Jednak warto wiedzieć o tym, że przyjmowanie ich przez dziecko może wpływać na zdrowie w życiu dorosłym. Podawanie antybiotyków w pierwszym roku życia dziecka powoduje hamowanie rozwoju mikroflory jelitowej, czego wynikiem może być mniejsza ilość tzw. „dobrych” bakterii, jak np. Bifidobakterie, a więcej tych o niekorzystnym działaniu dla zdrowia.

Badania wskazują, że stosowanie antybiotyków u niemowlęcia może zwiększać ryzyko rozwinięcia się chorób takich jak:

• astma
• otyłość
• nieswoiste zapalenia jelit (IBD)
• zaburzenia ze spektrum autyzmu (chociaż w tym przypadku zdania są podzielone)

W trakcie antybiotykoterapii konieczne jest stosowanie tzw. leków osłonowych przepisanych przez lekarza. Są to probiotyki i prebiotyki, które mogą zmniejszyć ryzyko niepożądanego działania antybiotyków na mikroflorę jelit.

Najlepiej jednak zmniejszać ryzyko konieczności podawania antybiotyków poprzez stosowanie szczepień ochronnych, izolowanie dziecka od osób potencjalnie chorych oraz unikanie dużych skupisk ludzkich w pierwszym roku życia.

Wpływ nadmiernej higieny na mikroflorę jelit dziecka

Dziecko, które mieszka w zbyt czystym domu, paradoksalnie może być bardziej narażone na choroby niż to, które przebywa w nieco bardziej brudnym środowisku. Przyczyną jest mniejsza różnorodność mikrobiologiczna w jego organizmie. Badania pokazują, że odporność człowieka staje się silniejsza jeśli ma on styczność z wieloma drobnoustrojami. Teoretycznie najlepiej więc dla dziecka jest wtedy, gdy w domu jest już rodzeństwo, pies i czasem przychodzą goście. Jednak trzeba również pamiętać o tym, że małe dziecko nie jest jeszcze w pełni zaszczepione, a jego odporność dopiero się kształtuje, więc najlepiej gdy goście nie całują niemowlaka i przychodzą tylko wtedy gdy nie mają żadnych objawów chorób zakaźnych. Z resztą całowanie dziecka w usta i oblizywanie smoczka może być groźne dla dziecka nawet wtedy gdy robi to rodzic, ponieważ w ślinie występują m.in. bakterie powodujące próchnicę zębów i wirusy opryszczki.

Warto wspomnieć o tym, czym jest nadmierna higienizacja środowiska:

• mycie rąk płynem antybakteryjnym (zwykłe mydło w warunkach domowych w zupełności wystarczy),
• mycie rąk zbyt często (ręce należy myć po przyjściu ze spaceru i przed jedzeniem),
• zbyt częste sprzątanie domu przy użyciu środków chemicznych (czasem wystarczy przetrzeć blat zwykłą wodą),
• zbyt częste wyparzanie i odkażanie wszystkich przedmiotów, których używa dziecko.

Dziecko nie może żyć w skrajnym brudzie, ale również nie powinno mieszkać w perfekcyjnie czystym domu.

Literatura

1. Derrien M., Alvarez AS., de Vos WM. The Gut Microbiota in the First Decade of Life. Trends Microbiol. 2019 Dec;27(12):997-1010.
2. Gałęcka M., Bartnicka A. Kształtowanie się mikrobioty jelitowej u niemowląt warunkiem zachowania zdrowia. Standardy Medyczne/Pediatria. 2016, T.13, 359-367.
3. Stachowska E. Żywienie w zaburzeniach mikrobioty jelitowej. PZWL. 2021.
4. Bäckhed F., Roswall J. Dynamics and Stabilization of the Human Gut Microbiome during the First Year of Life. Cell Host Microbe. 2015 May 13;17(5):690-703.
5. Dogra S., Sakwinska O. Rate of establishing the gut microbiota in infancy has consequences for future health. Gut Microbes. 2015;6(5):321-5.
6. Korpela K, de Vos WM. Antibiotic use in childhood alters the gut microbiota and predisposes to overweight. Microb Cell. 2016 Jun 20;3(7):296-298.
7. Bernstein CN., Burchill C. Events Within the First Year of Life, but Not the Neonatal Period, Affect Risk for Later Development of Inflammatory Bowel Diseases. Gastroenterology. 2019 Jun;156(8):2190-2197.e10.
8. Milani C., Duranti S. The First Microbial Colonizers of the Human Gut: Composition, Activities, and Health Implications of the Infant Gut Microbiota. Microbiol Mol Biol Rev. 2017 Nov 8;81(4):e00036-17.
9. Fattorusso A, Di Genova L. Autism Spectrum Disorders and the Gut Microbiota. Nutrients. 2019 Feb 28;11(3):521.
10. Ristori MV, Quagliariello A. Gastrointestinal Symptoms and Modulation of Gut Microbiota by Nutritional Interventions. Nutrients. 2019 Nov 18;11(11):2812.
11. Kumbhare SV, Patangia DVV. Factors influencing the gut microbiome in children: from infancy to childhood. J Biosci. 2019 Jun;44(2):49.
12. Jagodzinski A, Zielinska E. The early years of life. Are they influenced by our microbiome? Ginekol Pol. 2019;90(4):228-232.
13. Kumbhare SV, Patangia DVV. Factors influencing the gut microbiome in children: from infancy to childhood. J Biosci. 2019 Jun;44(2):49.
14. Cacho NT, Lawrence RM. Innate Immunity and Breast Milk. Front Immunol. 2017 May 29;8:584.